Bumi

Bumi
بومي
🜨 dan ♁
Fotograf bumi "Guli Biru" yang terkenal, diambil dari Apollo 17 pada Disember 1972.
Designasi
Nama alternatif
Ciri-ciri orbit
Afelion152097597 km
Perihelion147098450 km[1]
Paksi semimajor149598023 km[2]
Kesipian0.0167086[2]
Tempoh orbit365.256363004 h[3]
(tahun Julius)1.00001742096 a
Kelajuan purata orbit29.7827 km/s[4]
Min anomali358.617°
Kecondongan
  • 7.155° – satah khatulistiwa Matahari;
  • 1.57869° – satah tak berubah;[5]
  • 0.00005° – J2000 ekliptik
Longitud nod menaik−11.26064° – J2000 ekliptik[4]
Masa periastron2023-Jan-04[6]
Argumen perihelion114.20783°[4]
Satelit1, Bulan
Ciri-ciri fizikal
Min jejari6371.0 km[7]
Jejari khatulistiwa6378.137 km[8][9]
Jejari kutub6356.752 km[10]
Perataan1/298.257222101 (ETRS89)[11]
Lilitan
  • 40075.017 km merentasi satah khatulistiwa[9]
  • 40007.86 km merentasi satah meridian[12][n 1]
Luas permukaan
  • 510072000 km2[13] [14]
  • Land: 148940000 km2
  • Water: 361132000 km2
Isi padu1.08321×1012 km3[4]
Jisim5.972168×1024 kg[15]
Min ketumpatan5.513 g/cm3[4]
Graviti permukaan khatulistiwa9.80665 m/s2[16]
(tepat-tepat 1 g0)
Halaju lepas11.186 km/s[4]
Tempoh putaran
1.0 h
(24h 00 m 00s)
Tempoh putaran ikut bintang
0.99726968 h[17]
(23j 56 m 4.100s)
Halaju putaran khatulistiwa0.4651 km/s[18]
Kecondongan paksi23.4392811°[3]
Albedo
Suhu min purata maks
•  [n 2] −89.2 °C 14.76 °C 56.7 °C
Magnitud mutlak (H)−3.99
Atmosfera
Tekanan atmosfera101.325 kPa (pada paras laut)
Komposisi
Source:[4]
    sunting
    Lihat pendokumenan templat ini
    Lihat pendokumenan templat ini

    Bumi (Jawi: ‏بومي‎Kategori:Rencana yang mengandungi teks bahasa Melayu (bahasa makro) yang dipetik secara eksplisit‎, nama astronomi: Terra[22]) merupakan planet ketiga terdekat dengan Matahari dan satu-satunya objek astronomi yang diketahui mempunyai kehidupan. Hal ini disebabkan oleh sifat Bumi sebagai sebuah planet lautan, yang juga bermaksud Bumi merupakan satu-satunya dalam Sistem Suria yang mengekalkan air permukaan dalam bentuk cecair. Hampir semua air di Bumi terkandung dalam lautan yang terbentang sehingga 70.8% daripada permukaan kerak bumi. Baki 29.2% daripada permukaan kerak bumi meliputi daratan, dengan kebanyakan permukaan itu berbentuk benua dalam lingkungan hemisfera daratan. Kebanyakan kawasan daratan Bumi sekurang-kurangnya bersifat agak lembap dan dilitupi dengan tumbuh-tumbuhan, manakala lembar ais besar pada gurun ais kutub di kawasan kutub Bumi pula mengekalkan lebih banyak air (dalam bentuk ais) berbanding jumlah air bawah tanah, tasik, sungai dan atmosfera Bumi. Kerak bumi terdiri daripada beberapa plat tektonik yang bergerak perlahan dan berinteraksi antara satu sama lain untuk membentuk banjaran gunung, gunung berapi dan gempa bumi. Bumi mempunyai teras luar bercecair yang menjana magnetosfera yang mampu memesongkan kebanyakan angin suria dan sinaran kosmik yang memusnahkan.

    Bumi mempunyai atmosfera bersifat dinamik yang mengekalkan keadaan permukaan Bumi dan melindunginya daripada kebanyakan meteoroid dan keamatan sinaran UV. Atmosfera bumi ini mempunyai komposisi yang secara utamanya terdiri daripada nitrogen dan oksigen. Wap air banyak terdapat di atmosfera, membentuk awan yang meliputi sebahagian besar planet ini. Wap air juga bertindak sebagai gas rumah hijau, yang bersama-sama dengan gas rumah hijau lain di atmosfera terutamanya seperti karbon dioksida (CO2), menyebabkan dua fasa jirim utama air (cecair dan gas) dapat kekal wujud di Bumi melalui penangkapan tenaga daripada cahaya Matahari. Proses ini mengekalkan purata suhu permukaan semasa pada 14.76 °C (58.57 °F), yakni suhu optimum untuk mengekalkan keadaan air dalam bentuk cecair di bawah tekanan atmosfera biasa. Perbezaan dalam jumlah tenaga yang ditangkap antara beberapa kawasan geografi berlainan (seperti kawasan khatulistiwa yang menerima lebih banyak cahaya matahari daripada kawasan kutub) memacu arus atmosfera dan lautan, sehingga menghasilkan sistem iklim global dengan kepelbagaian kawasan iklim, serta keragaman fenomena cuaca seperti kerpasan sehingga membenarkan komponen gas seperti nitrogen dapat menjalani kitaran biogeokimia.

    Melalui keseimbangan hidrostatik, Bumi mengekalkan bentuk elipsoid dengan lilitan kira-kira 40,000 kilometer (25,000 batu). Bumi juga merupakan planet yang paling padat dalam Sistem Suria. Daripada empat planet berbatu dalam Sistem Suria, Bumi mempunyai ukuran saiz dan jisim yang terbesar. Bumi mengorbit Matahari pada jarak kira-kira lapan minit cahaya, mengambil masa setahun (kira-kira 365.25 hari) untuk menamatkan satu kitaran revolusi. Bumi berputar mengelilingi paksinya sendiri dalam masa kurang daripada sehari (dalam kira-kira 23 jam dan 56 minit). Paksi putaran bumi adalah condong berbanding paksi serenjang Bumi dengan satah orbitnya apabila mengelilingi Matahari, dan kecondongan paksi itu mendayakan peralihan musim. Bumi diorbit oleh Bulan yang merupakan sebuah satelit semula jadi kekal, dengan jaraknya daripada Bumi pada 384,400 km (238,900 bt) iaitu 1.28 saat cahaya, dan saiz lebar kira-kira satu per empat berbanding Bumi. Graviti Bulan membantu menstabilkan paksi Bumi, menghasilkan pasang surut dan secara beransur-ansur memperlahankan putaran Bumi. Penguncian pasang surut telah menjadikan Bulan sentiasa menghadap Bumi dengan sisi yang sama.

    Seperti kebanyakan jasad lain dalam Sistem Suria, Bumi terbentuk kira-kira 4.5 bilion tahun dahulu daripada gas dan habuk yang wujud sewaktu fasa awal Sistem Suria. Dalam tempoh bilion tahun pertama sejarah Bumi, lautan mula terbentuk, kemudian kehidupan mula berkembang di dalam lautan. Kehidupan tersebar di seluruh dunia dan telah mengubah atmosfera dan permukaan Bumi, membawa kepada Peristiwa Pengoksidaan Besar pada dua bilion tahun dahulu. Manusia muncul kira-kira 300,000 tahun dahulu di Afrika dan telah tersebar ke setiap benua di muka Bumi. Manusia bergantung pada biosfera Bumi dan sumber semula jadi untuk kelangsungan hidup, tetapi impak manusia terhadap alam sekitar planet ini semakin ketara. Kesan semasa manusia terhadap iklim dan biosfera Bumi adalah tidak mampan, mengancam kehidupan pelbagai makhluk serta manusia itu sendiri, sehingga menyebabkan kepupusan yang meluas.[23]

    Penamaan

    Perkataan "Bumi" dipinjam daripada bahasa Sanskrit: भूमिKategori:Rencana yang mengandungi teks bahasa SanskritKategori:Laman menggunakan templat Lang-xx Bhūmi yang juga bermaksud "tanah" atau "dasar".[24]

    Sejarah semula jadi

    Pembentukan

    Tanggapan artistik pada tahun 2012 berkenaan cakera protoplanet awal Sistem Suria yang merupakan tempat Bumi serta jasad-jasad lain dalam Sistem Suria terbentuk

    Bahan tertua yang ditemui dalam Sistem Suria bertarikh 4.5682+0.0002
    −0.0004     Ga (bilion tahun dahulu).[25] Dalam anggaran 4.54±0.04 Ga, Bumi purba telah terbentuk.[26] Jasad-jasad Sistem Suria terbentuk dan menjadi semakin besar seiring dengan Matahari. Secara teorinya, nebula suria menyekat sebahagian daripada isi padu awan molekul melalui keruntuhan graviti, kemudian mula berputar dan meleper menjadi cakera sirkumnajam, kemudian planet-planet mula terbentuk daripada cakera itu seiring dengan Matahari. Satu nebula mengandungi gas, ira air batu dan debu (juga termasuk nuklida primodium). Menurut teori nebula, planetesimal terbentuk melalui proses tokokan, dengan Bumi primodium dianggarkan berkemungkinan mengambil masa antara 70 hingga 100 juta tahun untuk terbentuk.[27]

    Anggaran umur Bulan paling awal terbentuk sejak 4.5 Ga atau lebih muda.[28] Hipotesis terkemuka berkenaan pembentukan Bulan adalah melalui tokokan bahan yang terlepas daripada Bumi selepas sebuah jasad bersaiz Marikh dengan kira-kira 10% jisim Bumi yang bernama Theia itu berlanggar dengan Bumi.[29] Ia menghentam Bumi melalui sudut sipi dan sebahagian daripada jisimnya telah bergabung dengan Bumi.[30][31] Antara kira-kira 4.0 dan 3.8 Ga, banyak hentaman asteroid berlaku sewaktu tempoh Pembedilan Berat Akhir menyebabkan perubahan ketara kepada persekitaran permukaan Bulan dan juga kepada Bumi menurut inferens yang sama.[32]

    Selepas pembentukan

    Atmosfera dan lautan bumi terbentuk akibat aktiviti gunung berapi dan peluahgasan.[33] Wap air daripada dua sumber ini terpeluwap ke dalam lautan, diimbuh dengan sumber air daripada asteroid, protoplanet dan komet.[34] Air yang mencukupi untuk memenuhi lautan mungkin ada di Bumi sejak ia terbentuk.[35] Dalam model ini, gas rumah hijau atmosfera menghalang lautan daripada membeku apabila Matahari yang baru terbentuk hanya mempunyai kekilauan 70% daripada nilai semasanya.[36] Menjelang 3.5 Ga, medan magnet Bumi telah terbentuk dan membantu menghalang atmosfera daripada ditanggalkan oleh angin suria.[37]

    Titik oren pucat, tanggapan artis berkenaan fasa awal Bumi, menampilkan atmosfera awal berwarna jingga yang kaya dengan metana[38]

    Apabila lapisan luar Bumi yang lebur menjadi sejuk, ia membentuk kerak pepejal pertama, yang diandaikan terdiri daripada komposisi mineral mafik. Kerak benua pertama yang komposisinya lebih kepada mineral felsik terbentuk daripada pencairan separa kerak mafik ini.[39] Kehadiran butiran mineral zirkon pada zaman Hadean dalam batuan enapan Eoarkean menunjukkan bahawa sekurang-kurangnya kerak felsik mungkin wujud seawal 4.4 Ga yakni hanya 140 juta tahun selepas pembentukan Bumi.[40] Terdapat dua model utama bagaimana isi padu kecil pada peringkat awal kerak benua ini membentuk sehingga mencapai kelimpahan semasanya:[41] (1) pertumbuhan yang agak stabil sehingga ke hari ini,[42] yang disokong oleh pentarikhan radiometri kerak benua secara global dan (2) pertumbuhan pesat pada peringkat awal dari segi isi padu kerak benua pada eon Arkean, yang membentuk pukalan kerak benua yang wujud pada masa kini,[43][44] yang disokong oleh bukti isotop yang terdapat pada hafnium dalam zirkon dan pada neodimium dalam batuan mendapan. Kedua-dua model dan data yang menyokongnya boleh diselaraskan menggunakan kitaran semula kerak benua berskala besar, terutamanya semasa peringkat awal sejarah Bumi.[45]

    Kerak benua baharu terbentuk akibat aktiviti plat tektonik yang merupakan proses didorong oleh kehilangan haba berterusan daripada bahagian dalam Bumi. Sepanjang tempoh ratusan juta tahun, daya tektonik telah menyebabkan kawasan kerak benua berkumpul untuk membentuk benua besar dan kemudiannya berpisah. Pada kira-kira 750 Ma (juta tahun dahulu), salah satu superbenua terawal yang diketahui iaitu superbenua Rodinia mula berpecah. Benua-benua yang berpecah itu kemudian bergabung semula untuk membentuk superbenua Pannotia pada 600–540 Ma, dan ulangan proses pemisahan dan penggabungan semula benua akhirnya membentuk superbenua Pangea yang juga mula pecah pada 180 Ma.[46]

    Corak terbaharu zaman air batu bermula kira-kira 40 Ma,[47] dan kemudian bertambah kuat semasa epok Pleistosen kira-kira 3 Ma.[48] Kawasan latitud tinggi dan tengah telah mengalami kitaran pengglasieran dan pencairan yang berulangan kira-kira setiap 21,000, 41,000 dan 100,000 tahun.[49] Tempoh Glasier Terakhir meliputi sebahagian besar benua hingga latitud tengah dalam ais dan berakhir kira-kira 11,700 tahun dahulu.[50]

    Asal usul kehidupan dan evolusi

    Pelbagai tindak balas kimia membawa kepada molekul replikasi kendiri yang pertama kira-kira empat bilion tahun dahulu. Setengah bilion tahun kemudian, leluhur umum terkini untuk kesemua kehidupan kini muncul.[51] Evolusi fotosintesis membolehkan tenaga Matahari dituai secara langsung oleh bentuk kehidupan. Hasil molekul oksigen (O2) terkumpul di atmosfera dan disebabkan oleh interaksi dengan sinaran suria ultraungu, membentuk lapisan ozon pelindung (O3) pada lapisan tinggi atmosfera.[52] Penggabungan sel-sel yang lebih kecil ke dalam sel-sel yang lebih besar menghasilkan perkembangan sel kompleks yang dikenali sebagai eukariot.[53] Organisma multisel sebenar mula terbentuk apabila sel dalam koloni menjadi semakin khusus. Dibantu dengan penyerapan sinaran ultraungu berbahaya oleh lapisan ozon, kehidupan mula menduduki permukaan bumi.[54][54] Antara bukti fosil terawal kehidupan ialah fosil tikar mikrob yang terdapat dalam batu pasir berusia 3.48 bilion tahun di Australia Barat,[55] grafit biogenik yang ditemui pada batuan metamendapan berusia 3.7 bilion tahun di Greenland Barat,[56] dan sisa bahan biota yang terdapat dalam batuan berusia 4.1 bilion tahun di Australia Barat.[57][58] Bukti terawal kehidupan yang nyata di muka Bumi terkandung dalam batuan Australia berusia 3.45 bilion tahun menunjukkan fosil mikroorganisma.[59][60]

    Tanggapan seorang artis tentang eon Arkean, satu eon selepas pembentukan Bumi, menampilkan stromatolit bulat yang merupakan bentuk kehidupan awal dan berperanan sebagai penghasil oksigen sejak berbilion tahun dahulu. Selepas Pembedilan Berat Akhir, kerak bumi menjadi sejuk, permukaan tandusnya yang kaya dengan air menjadi dikelilingi dengan benua dan gunung berapi, dengan Bulan masih mengelilingi Bumi separuh jarak daripada jarak masa kini, kelihatan 2.8 kali lebih besar dan menghasilkan air pasang yang kuat.[61]

    Semasa era Neoproterozoik kira-kira 1000 hingga 539 Ma, sebahagian besar Bumi mungkin dilitupi oleh lembar ais. Hipotesis ini telah ditakrifkan sebagai "Bumi Bola Salji", dan ia diberi perhatian oleh para penyelidik kerana ia mendahului letupan Kambria, apabila kekompleksan bentuk kehidupan multisel meningkat dengan ketara.[62][63] Berikutan letupan Kambria pada 535 Ma, terdapat sekurang-kurangnya lima kepupusan besar-besaran dan banyak kepupusan kecil lain.[64] Selain daripada cadangan peristiwa kepupusan Holosen yang sedang berlaku pada masa kini, kepupusan yang terdekat pula berlaku pada 66 Ma apabila sebuah hentaman asteroid mencetuskan kepupusan dinosaur bukan unggas serta reptilia besar lain, tetapi sebahagian besar haiwan kecil seperti serangga, mamalia, cicak dan burung pula terselamat daripada kepupusan tersebut. Kehidupan mamalia telah mengalami pempelbagaian sejak 66 juta tahun dahulu, dan sejenis spesies mawas Afrika memperoleh keupayaan untuk berdiri tegak beberapa juta tahun dahulu.[65] [66] Keupayaan untuk berdiri membantu untuk menggalakkan penggunaan alat dan komunikasi, sehingga menyediakan nutrisi dan rangsangan yang diperlukan untuk perkembangan saiz otak yang lebih besar, yang membawa kepada kewujudan manusia. Perkembangan pertanian dan kemudian pembentukan tamadun memberikan manusia keupayaan untuk mewujudkan pengaruh di Bumi ke atas sifat dan kuantiti bentuk hidupan lain yang berterusan hingga ke hari ini.[67]

    Masa hadapan

    A dark gray and red sphere representing the Earth lies against a black background to the right of an orange circular object representing the Sun
    Ilustrasi jangkaan Bumi yang hangus terbakar selepas Matahari memasuki fasa gergasi merah, kira-kira 5–7 bilion tahun pada masa akan datang.

    Masa hadapan jangka panjang Bumi dijangka terikat dengan Matahari. Sepanjang 1.1 bilion tahun akan datang, kilauan suria akan meningkat sebanyak 10%, dan dalam tempoh 3.5 bilion tahun akan datang kilauan suria meningkat sebanyak 40%.[68] Peningkatan suhu permukaan bumi akan mempercepatkan kitaran karbon bukan organik, mungkin mengurangkan kepekatan CO2 ke tahap yang sangat rendah untuk tumbuhan semasa (10 ppm untuk fotosintesis C4) dalam kira-kira 100–900 juta tahun akan datang.[69] Kekurangan tumbuh-tumbuhan akan mengakibatkan kehilangan oksigen di atmosfera, menjadikan kehidupan haiwan semasa mustahil untuk hidup.[70] Disebabkan oleh kilauan suria yang meningkat, suhu purata bumi mungkin mencapai 100 °C (212 °F) dalam 1.5 bilion tahun akan datang, dan semua air laut akan menyejat dan hilang ke angkasa, yang mungkin mencetuskan kesan larian rumah hijau dalam anggaran 1.6 hingga 3 bilion tahun akan datang.[71] Walaupun katakanlah Matahari itu kekal stabil selama-lamanya, sebahagian besar air di lautan moden akan meresap masuk ke dalam mantel disebabkan oleh pengurangan pengeluaran wap daripada kawasan permatang bawah laut apabila teras Bumi kian menjadi sejuk secara perlahan-lahan.[71][72]

    Matahari akan berkembang menjadi gergasi merah dalam masa kira-kira 5 bilion tahun. Banyak model meramalkan bahawa saiz Matahari akan mengembang kepada kira-kira 1 AU (150 juta km; 93 juta bt), kira-kira 250 kali ganda berbanding nilai jejari Matahari pada masa kini.[68][73] Nasib Bumi pada waktu itu menjadi kurang jelas. Sebagai gergasi merah, Matahari akan kehilangan kira-kira 30% jisimnya, maka jika tanpa kesan pasang surut, Bumi akan bergerak ke orbit 1.7 AU (250 juta km; 160 juta bt) daripada Matahari apabila bintang mencapai nilai jejari maksimumnya. Jika tidak, dengan kesan pasang surut, Bumi mungkin memasuki atmosfera Matahari dan diwapkan, dengan unsur-unsur yang lebih berat tenggelam ke teras matahari yang hampir mati.[68]

    Ciri fizikal

    Saiz dan bentuk

    Hemisfera barat bumi menunjukkan topografi relatif kepada pusat bumi berbanding purata paras laut, seperti dalam peta topografi umum

    Bumi mempunyai bentuk bulat, melalui keseimbangan hidrostatik,[74] dengan diameter purata 12,742 kilometer (7,918 bt), menjadikannya objek bersaiz planet kelima terbesar dan objek bumian terbesar dalam Sistem Suria.[75]

    Disebabkan oleh putaran Bumi, planet Bumi mempunyai bentuk elipsoid yang membonjol di garis khatulistiwa dengan diameter merentasi bulatan khatulistiwa itu 43 kilometer (27 bt) lebih panjang berbanding diameter antara dua kutubnya. Bentuk Bumi juga mempunyai variasi topografi tempatan; variasi tempatan terbesar, seperti Jurang Mariana (10,925 meter atau 35,843 kaki di bawah paras laut setempat),[76] memendekkan jejari purata Bumi sebanyak 0.17% dan Gunung Everest (8,848 meter atau 29,029 kaki di atas paras laut setempat) pula memanjangkan jejari purata Bumi sebanyak 0.14%.[n 3][78] Memandangkan permukaan bumi berada paling jauh dari pusat jisimnya pada bonjolan khatulistiwa, puncak gunung berapi Chimborazo di Ecuador (6,384.4 km atau 3,967.1 bt) ialah titik terjauhnya.[79] Selari dengan topografi daratan tegar, lautan mempamerkan bentuk muka bumi yang lebih dinamik.[80]

    Untuk mengukur variasi tempatan topografi Bumi, bidang geodetik menggunakan model Bumi ideal yang menghasilkan bentuk geoid. Bentuk seperti itu diperoleh jika lautan diidealkan, meliputi Bumi sepenuhnya dan tanpa sebarang gangguan seperti pasang surut dan angin. Hasilnya ialah permukaan geoid yang licin tetapi tidak teratur, menghasilkan purata paras laut sebagai aras rujukan untuk pengukuran topografi.[81]

    Permukaan

    Pelepasan kerak bumi
    Imej komposit Bumi, dengan pelbagai jenis permukaan yang boleh dilihat: Lautan yang melitupi kebanyakan permukaan bumi (biru), benua Afrika dengan tanah subur (hijau) hingga kering (perang) dan ais kutub Bumi dalam bentuk bahagian ais laut Antartika (kelabu) yang meliputi Lautan Selatan dan lembar ais Antartika (putih) meliputi benua daratan Antartika.

    Permukaan Bumi merupakan sempadan antara atmosfera dengan bahagian pepejal atau lautan di Bumi. Ditakrif menggunakan cara ini, ia mempunyai keluasan kira-kira 510 juta km2 (197 juta bt2). Bumi boleh dibahagikan kepada dua hemisfera: mengikut latitud ke kutub terbahagi kepada hemisfera Utara dan hemisfera Selatan; atau mengikut longitud ke benua terbahagi kepada hemisfera Timur dan hemisfera Barat.

    Kebanyakan permukaan bumi adalah air laut yang mencakupi keluasan sebanyak 70.8% atau 361 juta km2 (139 juta bt2).[82] Himpunan air masin yang begitu besar ini sering dikenali sebagai lautan dunia,[83][84] dan menjadikan Bumi dengan hidrosfera dinamiknya sebagai dunia berair[85][86] atau dunia lautan.[87][88] Memang benarlah dalam sejarah awal Bumi, lautan mungkin pernah melitupi permukaan Bumi sepenuhnya.[89] Lautan dunia biasanya terbahagi kepada Lautan Pasifik, Lautan Atlantik, Lautan Hindi, Lautan Selatan, dan Lautan Artik mengikut turutan besar ke kecil. Kesemua kawasan lautan meliputi kerak lautan Bumi dengan sebahagian kecil daripadanya melitupi pentas benua. Kerak lautan membentuk lembangan lautan yang besar dengan ciri-ciri seperti dataran abis, gunung laut, gunung berapi bawah laut, jurang lautan, ngarai bawah laut, dataran tinggi lautan dan sistem rabung tengah lautan yang merentangi dunia.[90] Di kawasan kutub Bumi, permukaan lautan diliputi oleh jumlah ais laut yang berubah-ubah mengikut musim yang sering bersambung dengan kawasan daratan kutub, ibun abadi, dan lembar ais, membentuk litupan ais kutub.

    Kawasan daratan bumi meliputi 29.2% atau 149 juta km2 (58 juta bt2) daripada permukaan bumi. Permukaan daratan merangkumi banyak pulau di seluruh dunia, tetapi kebanyakan permukaan daratan terdiri daripada empat jisim bumi benua, dalam susunan menurun dinamakan sebagai Afro-Eurasia, Amerika, Antartika dan Australia.[91][92][93] Keempat jisim bumi ini terbahagi dan dikelompokkan lagi ke dalam benua. Bentuk muka bumi permukaan daratan sangat berbeza dan terdiri daripada gunung, padang pasir, dataran rendah, dataran tinggi dan bentuk muka bumi yang lain. Ketinggian permukaan daratan berubah-ubah serendah −418 m (−1,371 ka) di Laut Mati, ke setinggi maksimum 8,848 m (29,029 ka) di puncak Gunung Everest. Purata ketinggian daratan di atas paras laut ialah kira-kira 797 m (2,615 ka).[94]

    Kawasan daratan bumi boleh dilitupi oleh air permukaan, salji, ais, struktur buatan atau tumbuh-tumbuhan. Kebanyakan kawasan daratan Bumi diliputi dengan tumbuh-tumbuhan,[95] tetapi terdapat juga sejumlah kawasan daratan terdiri daripada lembar ais (10%,[96] tidak termasuk kawasan daratan yang sama besar di bawah ibun abadi)[97] atau padang pasir (33%).[98]

    Pedosfera ialah lapisan terluar permukaan daratan Bumi dan tertakluk kepada proses pembentukan tanah. Tanah-tanih adalah penting untuk pertanian, dengan jumlah tanah suai tani di planet Bumi adalah 10.7% daripada jumlah permukaan daratan, dengan 1.3% daripadanya merupakan tanah pertanian kekal.[99][100] Bumi mempunyai anggaran 16.7 juta km2 (6.4 juta bt2) kawasan tanaman dan 33.5 juta km2 (12.9 juta bt2) padang rumput.[101]

    Permukaan daratan dan dasar lautan membentuk bahagian atas kerak Bumi, jika ditambah dengan lapisan mantel atas pula membentuk litosfera Bumi. Kerak bumi boleh terbahagi kepada kerak lautan dan kerak benua. Di bawah mendapan dasar lautan, kerak lautan kebanyakannya ialah batu basalt, manakala kerak benua mungkin termasuk bahan berketumpatan rendah seperti granit, sedimen dan batu metamorf. Hampir 75% daripada permukaan benua dilitupi oleh batuan mendapan, walaupun ia membentuk kira-kira 5% daripada jisim kerak bumi.

    Topografi permukaan bumi terdiri daripada kedua-dua topografi permukaan lautan dan bentuk permukaan daratan Bumi. Bentuk muka bumi dasar laut mempunyai purata kedalaman batimetri sedalam 4 km, dan berbeza-beza seperti rupa bumi di atas paras laut. Permukaan bumi sentiasa dibentuk oleh proses tektonik plat dalaman termasuk gempa bumi dan gunung berapi; juga dibentuk oleh luluhawa dan hakisan yang didorong oleh ais, air, angin dan suhu; serta dibentuk melalui proses biologi termasuk pertumbuhan dan penguraian biojisim ke dalam tanah.[102]

    Plat tektonik

    Lapisan luar kerak bumi dan mantel atas bumi yang tegar secara mekanikal, disebut sebagai litosfera, dibahagikan kepada plat tektonik. Plat ini merupakan segmen tegar yang bergerak relatif antara satu sama lain di salah satu daripada tiga jenis sempadan: sempadan tumpu di mana dua plat bertemu; pada sempadan mencapah ketika mana dua plat saling menjauhi; dan sempadan transformasi, di mana dua plat meluncur melepasi satu sama lain di sisi. Di sepanjang sempadan plat ini, gempa bumi, aktiviti gunung berapi, pembinaan gunung dan pembentukan jurang lautan boleh berlaku. Plat tektonik menunggang di atas astenosfera, bahagian pepejal tetapi kurang likat pada mantel atas yang boleh mengalir dan bergerak bersama-sama dengan plat.

    Apabila plat tektonik berhijrah, kerak lautan membenam di bawah tepi hadapan plat di sempadan tembungan. Pada masa yang sama, penimbunan bahan mantel di sempadan yang berbeza mewujudkan rabung di tengah lautan. Gabungan proses ini mengitar semula kerak lautan kembali ke dalam mantel. Disebabkan oleh kitar semula ini, kebanyakan dasar lautan adalah kurang daripada 100 juta tahun tuanya. Kerak lautan tertua terletak di Pasifik Barat dan dianggarkan berusia 200 juta tahun. Sebagai perbandingan, kerak benua bertarikh tertua berusia ialah 4030 juta tahun, walaupun zirkon telah dijumpai terpelihara sebagai klast dalam batuan sedimen Eoarka yang memberikan umur sehingga 4400 juta tahun, menunjukkan bahawa sekurang-kurangnya sebilangan kerak benua wujud pada masa itu.

    Tujuh plat utama ialah Pasifik, Amerika Utara, Eurasia, Afrika, Antartika, Indo-Australia, dan Amerika Selatan. Plat terkenal lain termasuk Plat Arab, Plat Caribbean, Plat Nazca di luar pantai barat Amerika Selatan, dan Plat Scotia di Lautan Atlantik selatan. Plat Australia bergabung dengan Plat India antara 50 and 55 juta tahun dulu. Plat yang paling cepat bergerak ialah plat lautan, dengan Plat Cocos bergerak pada kadar 75 mm/a (3.0 in/year) dan Plat Pasifik bergerak 52–69 mm/a (2.0–2.7 in/year). Plat yang paling perlahan bergerak pula ialah Plat Amerika Selatan yang maju pada kadar biasa 10.6 mm/a (0.42 in/year).[103]

    Struktur dalaman

    Struktur geologi Bumi[104]
    Ilustrasi potongan bumi (tidak mengikut skala)
    Kedalaman[105]

    (km)

    		 Komponen

    nama lapisan

    		 Ketumpatan

    (g/cm3)

    0–60 Litosfera[n 4] —
    0–35 Kerak[n 5] 2.2–2.9
    35–660 Mantel atas 3.4–4.4
    660–2890 Mantel bawah 3.4–5.6
    100–700 Astenosfera —
    2890–5100 Teras luar 9.9–12.2
    5100–6378 Teras dalaman 12.8–13.1

    Bahagian dalam bumi, seperti planet bumian yang lain, dibahagikan kepada lapisan oleh sifat kimia atau fizikal (reologi) mereka. Lapisan luar ialah kerak pepejal silikat yang menonjol sifat kimianya, dan didasari oleh mantel pepejal yang sangat likat. Kerak dipisahkan dari mantel melalyu ketakselanjaran Mohorovičić. Ketebalan kerak berbeza dari kira-kira 6 kilometer (3.7 bt) di bawah lautan hingga 30–50 km (19–31 bt) bagi benua. Kerak dan bahagian atas mantel atas yang sejuk dan tegar, dan secara bersama dikenali sebagai litosfera, yang dibahagikan kepada plat tektonik yang bergerak bebas.[106]

    Di bawah litosfera terdapat astenosfera, lapisan kelikatan agak rendah di mana litosfera menunggang. Perubahan penting dalam struktur kristal dalam mantel berlaku di 410 dan 660 km (250 dan 410 bt) di bawah permukaan, merentangi zon peralihan yang memisahkan mantel atas dan bawah. Di bawah mantel, teras luar cecair kelikatan yang sangat rendah terletak di atas teras dalam pepejal. Teras dalam bumi mungkin berputar pada halaju sudut yang lebih tinggi sedikit daripada bahagian lain Bumi, dengan pergerakan sebanyak 0.1–0.5° setahun, walaupun kedua-dua kadar yang agak lebih tinggi dan lebih rendah juga telah dicadangkan. Jejari teras dalam adalah kira-kira satu perlima daripada Bumi. Ketumpatan meningkat dengan kedalaman. Dalam kalangan objek bersaiz planet di Sistem Suria, Bumi ialah objek dengan ketumpatan tertinggi.

    Komposisi kimia

    Jisim bumi adalah lebih kurang 5.97×1024 kg (5.970 Yg). Ia kebanyakannya terdiri daripada besi (32.1% mengikut jisim), oksigen (30.1%), silikon (15.1%), magnesium (13.9%), sulfur (2.9%), nikel (1.8%), kalsium (1.5%), dan aluminium (1.4%), dengan baki 1.2% terdiri daripada unsur surih lain. Disebabkan oleh pemisahan graviti, teras terutamanya terdiri daripada unsur yang lebih tumpat: besi (88.8%), dengan jumlah nikel (5.8%) yang lebih kecil, sulfur (4.5%) dan kurang daripada 1% unsur surih. [107] Juzuk batuan yang paling biasa dalam kerak ialah oksida. Lebih 99% daripada kerak terdiri daripada pelbagai oksida daripada sebelas unsur, terutamanya oksida bersilikon (mineral silikat), aluminium, besi, kalsium, magnesium, kalium atau natrium.

    Haba dalaman

    Peta aliran haba dari bahagian dalam bumi ke permukaan kerak bumi, kebanyakannya di sepanjang rabung lautan

    Penyumbang utama kepada haba dalaman Bumi ialah haba primordial (haba yang tertinggal daripada pembentukan Bumi) dan haba radiogenik (haba yang dihasilkan oleh pereputan radioaktif).[108] Isotop penghasil haba utama di dalam Bumi ialah kalium-40, uranium-238, dan torium-232. Di tengah Bumi, suhu mungkin sehingga 6,000 °C (10,830 °F),[109] dan tekanan boleh mencapai 360 GPa (52 juta psi). Oleh kerana kebanyakan haba disediakan oleh pereputan radioaktif, saintis membuat andaian bahawa pada awal sejarah Bumi, sebelum isotop dengan separuh hayat pendek habis, pengeluaran haba Bumi jauh lebih tinggi. Pada kira-kira 3 bilion tahun lalu, dua kali ganda haba masa kini terhasil, meningkatkan kadar perolakan mantel dan tektonik plat, dan membenarkan pengeluaran batu igneus yang tidak lazim seperti komatit yang jarang terbentuk hari ini.

    Purata kehilangan haba dari Bumi ialah 87 mW/m2, untuk kehilangan haba global sebanyak 4.42×1013 W. Sebahagian daripada tenaga haba teras diangkut ke arah kerak oleh kepulan mantel, satu bentuk perolakan yang terdiri daripada timbunan batuan bersuhu lebih tinggi. Kepulan ini boleh menghasilkan titik panas dan basalt banjir. Lebih banyak haba di Bumi hilang daripada tektonik plat menerusi alir atas mantel yang dikaitkan dengan rabung tengah lautan. Mod utama terakhir kehilangan haba adalah melalui pengaliran melalui litosfera yang kebanyakannya berlaku di bawah lautan.

    Medan graviti

    Graviti Bumi ialah pecutan yang diberikan kepada objek disebabkan oleh pengagihan jisim di dalam Bumi. Berhampiran permukaan Bumi, pecutan graviti adalah lebih kurang 9.8 m/s2 (32 ka/s2). Perbezaan tempatan dalam topografi, geologi dan struktur tektonik yang lebih dalam menyebabkan perbezaan serantau tempatan dan luas dalam medan graviti Bumi, yang dikenali sebagai anomali graviti.[110]

    Medan magnet

    Diagram showing the magnetic field lines of Earth's magnetosphere. The lines are swept back in the anti-solar direction under the influence of the solar wind.
    Rajah skematik magnetosfera Bumi dengan angin suria yang mengalir dari kiri ke kanan

    Bahagian utama medan magnet Bumi dijana dalam teras, tapak sebuah proses dinamo yang menukarkan tenaga kinetik perolakan dorongan haba dan komposisi kepada tenaga medan elektrik dan magnet. Medan memanjang keluar dari teras, melalui mantel ke permukaan Bumi, di mana ia menjadi kira-kira dwikutub. Kutub-kutub ini terletak berhampiran dengan kutub geografi Bumi. Di khatulistiwa medan magnet, kekuatan medan magnet di permukaan ialah 3.05×10−5 T, dengan momen dwikutub magnet 7.79×1022 Am2 pada epok 2000, dan berkurang hampir 6% setiap abad (walaupun ia masih kekal lebih kuat daripada purata masa dulu).[111] Pergerakan perolakan dalam teras bersifat huru-hara; kutub magnet hanyut dan menukar penjajaran secara berkala. Ini menyebabkan variasi sekular medan utama dan pembalikan medan pada selang masa yang tidak teratur dengan purata beberapa kali setiap juta tahun. Pembalikan terbaru berlaku kira-kira 700,000 tahun dahulu.

    Tahap medan magnet bumi di angkasa mentakrifkan magnetosfera. Ion dan elektron angin suria dipesongkan oleh magnetosfera; tekanan angin suria memampatkan bahagian siang magnetosfera, kepada kira-kira 10 jejari Bumi, dan memanjangkan magnetosfera sebelah malam menjadi ekor yang panjang.[112] Oleh kerana halaju angin suria lebih besar daripada kelajuan gelombang merambat melalui angin suria, kejutan busur supersonik mendahului magnetosfera siang hari dalam angin suria.[113] Zarah bercas terkandung dalam magnetosfera; plasmasfera ditakrifkan oleh zarah tenaga rendah yang pada asasnya mengikuti garis medan magnet semasa Bumi berputar.[114][115] Arus gelang ditakrifkan oleh zarah tenaga sederhana yang hanyut relatif kepada medan geomagnet, tetapi dengan laluan yang masih dikuasai oleh medan magnet,[116] dan tali pinggang sinaran Van Allen dibentuk oleh zarah tenaga tinggi yang pergerakannya pada dasarnya rawak, tetapi terkandung dalam magnetosfera.[117][118] Semasa ribut magnet dan ribut kecil, zarah bercas boleh dipesongkan daripada magnetosfera luar dan terutamanya bahagian ekor, dan diarahkan sepanjang garis medan ke dalam ionosfera Bumi, di mana atom atmosfera boleh menjadi teruja dan terion sehingga membentuk aurora.

    Orbit dan putaran

    Putaran

    Imej selang masa satelit bagi putaran Bumi yang menunjukkan kecondongan paksi

    Tempoh putaran bumi mengikut Matahari, yakni hari suria purata, ialah 86,400 saat purata masa suria (86,400.0025 saat SI). Oleh kerana hari suria Bumi kini sedikit lebih lama berbanding semasa abad ke-19 akibat nyahpecutan pasang surut, setiap hari berbeza antara 0 hingga 2 ms lebih lama daripada purata hari suria.[119]

    Tempoh putaran Bumi berdasarkan bintang tetap, atau dipanggil sebagai hari bintang oleh IERS, ialah 86,164.0989 saat waktu suria purata (UT1), atau 23j 56m 4.0989s. Tempoh putaran Bumi mengikut ekuinoks Mac peliukan atau gerakan purata (ketika Matahari terletak 90° di Khatulistiwa) ialah 86,164.0905 saat waktu suria putara (UT1) (23j 56m 4.0905s). Dengan itu, hari suria adalah kira-kira 8.4 ms lebih pendek daripada hari bintang.

    Selain daripada meteor dalam atmosfera dan satelit orbitan rendah, pergerakan ketara utama jasad angkasa di langit Bumi adalah ke barat pada kadar 15°/j = 15'/min. Bagi jasad berhampiran khatulistiwa cakerawala, ini bersamaan dengan diameter jelas Matahari atau Bulan setiap dua minit; dari permukaan Bumi, saiz ketara Matahari dan Bulan adalah lebih kurang sama.

    Orbit

    Bumi mengorbit Matahari, dengan Bumi merupakan planet ketiga paling hampir dengan Matahari dan sebahagian daripada Sistem Suria dalaman. Purata jarak orbit bumi adalah kira-kira 150 juta km (93 juta bt), yang merupakan asas bagi unit astronomi (AU), dan bersamaan dengan kira-kira 8.3 minit cahaya atau 380 kali jarak Bumi ke Bulan. Bumi mengorbit Matahari setiap 365.2564 min hari suria, atau dikira sebagai satu tahun sidereal. Tempoh pergerakan jelas Matahari di langit Bumi adalah kira-kira 1°/hari ke arah timur, iaitu satu garis pusat Matahari atau Bulan yang jelas setiap 12 jam. Daripada gerakan ini, secara purata ia mengambil masa 24 jam, yakni satu hari suria, bagi Bumi melengkapkan putaran penuh pada paksinya supaya Matahari kembali ke meridian.

    Purata kelajuan orbit Bumi adalah kira-kira 29.78 km/s (107,200 km/j; 66,600 mph), cukup pantas untuk menempuh jarak yang sama dengan diameter Bumi, kira-kira 12,742 km (7,918 bt), dalam tujuh minit, dan jarak dari Bumi ke Bulan, 384,400 km (238,900 bt), dalam masa kira-kira 3.5 jam.

    Bulan dan Bumi mengorbit satu baripusat yang sama setiap 27.32 hari berbanding bintang latar belakang. Apabila digabungkan dengan orbit biasa sistem Bumi–Bulan mengelilingi Matahari, yakni tempoh satu bulan sinodik, dari bulan baharu pertama hingga kedua, ialah 29.53 hari. Dilihat dari kutub utara cakerawala, pergerakan Bumi, Bulan, dan putaran paksinya semuanya berlawanan arah jam. Dilihat dari sudut pandang di atas Matahari dan kutub utara Bumi, Bumi mengorbit dalam arah lawan jam mengelilingi Matahari. Satah orbit dan paksi tidak sejajar dengan tepat: Paksi bumi tercondong kira-kira 23.44 darjah dari serenjang dengan satah Bumi–Matahari (ekliptik), dan satah Bumi-Bulan condong sehingga ±5.1 darjah mengikut satah Bumi–Matahari. Tanpa kecondongan ini, akan berlaku gerhana setiap dua minggu, berselang-seli antara gerhana bulan dan gerhana matahari.

    Sfera Hill atau sfera pengaruh graviti Bumi besarnya kira-kira 1.5 juta km (930,000 bt) dalam jejari. Ini ialah jarak maksimum di mana pengaruh graviti Bumi lebih kuat daripada Matahari dan planet yang lebih jauh. Objek mesti mengorbit Bumi dalam radius ini agar tidak terganggu oleh gangguan graviti Matahari. Bumi, bersama-sama dengan Sistem Suria, terletak dalam Bima Sakti, dan mengorbit kira-kira 28,000 tahun cahaya dari pusatnya. Ia adalah kira-kira 20 tahun cahaya di atas satah galaksi di Lengan Orion.

    Kecondongan paksi dan musim

    Kecondongan paksi bumi menyebabkan sudut pencahayaan bermusim yang berbeza pada kedudukan orbit yang berbeza mengelilingi Matahari

    Kecondongan paksi Bumi adalah lebih kurang 23.439281° dengan paksi satah orbit Bumi mengikut takrifan ke arah kutub-kutub cakerawala. Oleh sebab kecondongan paksi Bumi, jumlah cahaya matahari yang mencapai mana-mana titik di permukaan berbeza-beza sepanjang tahun. Ini menyebabkan perubahan iklim bermusim, dengan musim panas di Hemisfera Utara berlaku ketika Garisan Sartan menghadap Matahari, dan di Hemisfera Selatan ketika Garisan Jadi menghadap Matahari. Dalam setiap kejadian, musim sejuk berlaku secara serentak di hemisfera yang bertentangan.

    Semasa musim panas, waktu siang menjadi hari lebih lama, dan Matahari naik lebih tinggi di langit. Pada musim sejuk, iklim menjadi lebih sejuk, dan waktu siang menjadi lebih pendek.[120] Di atas Bulatan Artik dan di bawah Bulatan Antartika, tidak ada cahaya siang langsung ketika sebahagian tahun, menyebabkan malam kutub, dan malam ini berlangsung selama beberapa bulan di kutub itu sendiri. Latitud yang sama ini juga mengalami matahari tengah malam, di mana matahari kekal kelihatan sepanjang hari[121][122]

    Mengikut konvensyen astronomi, empat musim boleh ditentukan oleh solstis—titik dalam orbit kecondongan paksi maksimum ke arah atau menjauhi Matahari—dan ekuinoks, apabila paksi putaran Bumi sejajar dengan paksi orbitnya. Di Hemisfera Utara, solstis musim sejuk pada masa ini berlaku sekitar 21 Disember; solstis musim panas hampir 21 Jun, ekuinoks musim bunga sekitar 20 Mac dan ekuinoks musim luruh adalah kira-kira 22 atau 23 September. Di Hemisfera Selatan, keadaan menjadi terbalik, dengan kedua-dua solstis serta ekuinoks saling bertukaran.

    Sudut kecondongan paksi Bumi adalah agak stabil dalam jangka masa yang lama. Kecondongan paksinya mengalami nutasi; suatu gerakan yang sedikit tidak teratur dalam tempoh utama 18.6 tahun. Orientasi (bukan sudut) paksi Bumi juga berubah mengikut masa, dengan peliukan dalam bulatan lengkap sepanjang setiap kitaran 25,800 tahun, dan berlaku oleh sebab perbezaan antara tahun suria dan tahun tropika. Kedua-dua gerakan ini disebabkan oleh tarikan Matahari dan Bulan yang berbeza-beza di bonjolan khatulistiwa Bumi. Kutub juga menggerak beberapa meter merentasi permukaan bumi. Pergerakan kutub ini mempunyai berbilang komponen kitaran, yang secara kolektif dipanggil gerakan kuasiperiodik. Sebagai tambahan kepada komponen tahunan dalam gerakan ini, terdapat kitaran 14 bulan yang dipanggil goyangan Chandler. Halaju putaran bumi juga berbeza-beza dalam fenomena yang dikenali sebagai variasi panjang hari.

    Orbit tahunan bumi adalah berbentuk elips dan bukannya bulat, dan detik jarak terdekatnya dengan Matahari dipanggil sebagai perihelion. Pada zaman moden, perihelion Bumi berlaku sekitar 3 Januari, dan aphelion yang bertentangan sekitar 4 Julai. Tarikh-tarikh ini beralih dari semasa ke semasa disebabkan oleh peliukan dan perubahan pada orbit, dengan perubahan orbit menurut corak kitaran yang dikenali sebagai kitaran Milankovitch. Perubahan tahunan dalam jarak Bumi-Matahari menyebabkan peningkatan kira-kira 6.8% tenaga suria yang sampai ke Bumi pada perihelion berbanding dengan aphelion.[123] Oleh kerana Hemisfera Selatan condong ke arah Matahari pada masa yang hampir sama dengan Bumi mencapai pendekatan paling hampir dengan Matahari, Hemisfera Selatan menerima lebih sedikit tenaga daripada Matahari berbanding bahagian utara dalam tempoh setahun. Kesan ini adalah kurang ketara berbanding jumlah perubahan tenaga akibat kecondongan paksi, dan kebanyakan tenaga berlebihan diserap oleh bahagian air yang lebih banyak di Hemisfera Selatan.[124]

    Sistem Bumi–Bulan

    Imej selang masa satelit bagi putaran Bumi yang menunjukkan kecondongan paksi

    Bulan

    Bumi dan Bulan seperti yang dilihat dari Marikh oleh Mars Reconnaissance Orbiter

    Bulan ialah satelit semula jadi yang agak besar berbanding Bumi, bersifat bumian dan seperti planet, dengan diameter kira-kira satu perempat daripada Bumi. Ia merupakan bulan terbesar dalam Sistem Suria secara relatif dengan planetnya, walaupun Charon adalah lebih besar jika dibandingkan dengan planet kerdil Pluto.[125][126] Satelit semula jadi planet lain juga dirujuk sebagai "bulan", berdasarkan bulan Bumi.[127] Teori asal usul Bulan yang paling diterima ramai, hipotesis hentaman besar, menyatakan bahawa ia terbentuk daripada perlanggaran protoplanet bersaiz Marikh yang dipanggil Theia dengan Bumi zaman awal. Hipotesis ini menerangkan sedikitnya besi dan unsur meruwap Bulan secara relatif, dan hakikat bahawa komposisinya hampir sama dengan kerak Bumi. Simulasi komputer mencadangkan bahawa dua sisa seperti gumpalan protoplanet ini boleh berada di dalam Bumi.[128][129]

    Tarikan graviti antara Bumi dan Bulan menyebabkan pasang surut bulan di Bumi.[130] Kesan yang sama pada Bulan telah menyebabkan penguncian pasang surutnya: tempoh putarannya adalah sama dengan masa yang diambil untuk mengorbit Bumi. Akibatnya, belah yang sama sentiasa menghadap Bumi.[131] Semasa Bulan mengorbit Bumi, bahagian mukanya yang berlainan disinari oleh Matahari, membawa kepada fasa bulan.[132] Disebabkan interaksi pasang surutnya, Bulan menjauhi Bumi pada kadar kira-kira 38 mm/a (1.5 in/year). Selama berjuta-juta tahun, pengubahsuaian kecil ini—serta pemanjangan hari Bumi sebanyak kira-kira 23 μs/tahun—menjadikan perubahan ini ketara. Semasa zaman Ediakara, contohnya, (kira-kira 620 juta tahun dulu) terdapat 400±7 hari dalam setahun, dengan setiap hari berlangsung selama 21.9±0.4 jam.[133]

    Bulan mungkin telah banyak mempengaruhi perkembangan hidupan dengan menyederhanakan iklim planet. Bukti paleontologi dan simulasi komputer menunjukkan bahawa kecondongan paksi Bumi distabilkan oleh interaksi pasang surut dengan Bulan. Sesetengah ahli teori berpendapat bahawa tanpa penstabilan ini melawan tork yang digunakan oleh Matahari dan planet-planet pada bonjolan khatulistiwa Bumi, paksi putaran mungkin tidak stabil secara huru-hara serta menunjukkan perubahan besar selama berjuta-juta tahun seperti yang berlaku untuk Marikh, walaupun ini dipertikaikan.[134][135]

    Dilihat dari Bumi, Bulan hanya cukup-cukup jauh untuk mempunyai cakera tampak yang hampir sama saiznya dengan Matahari. Saiz sudut (atau sudut pepejal) kedua-dua jasad ini sepadan kerana, walaupun diameter Matahari adalah kira-kira 400 kali lebih besar daripada Bulan, ia juga 400 kali lebih jauh. Ini membolehkan gerhana matahari penuh dan cincin berlaku di Bumi.[136]

    Asteroid dan satelit buatan

    Imej janaan komputer yang memetakan taburan satelit buatan dan serpihan angkasa di sekeliling Bumi dalam kawasan orbit rendah dan geosegerak

    Populasi asteroid koorbit Bumi terdiri daripada kuasisatelit, objek dengan orbit ladam kuda, dan trojan. Terdapat sekurang-kurangnya tujuh satelit kuasi, termasuk 469219 Kamoʻoalewa, dengan diameter dari 10 m hingga 5000 m.[137] Seorang asteroid trojan sampingan, 2010 TK7, sedang membaca di sekitar titik segi tiga Lagrange terkemuka, L4, dalam orbit Bumi mengelilingi Matahari. Asteroid berhampiran Bumi 2006 RH120 yang kecil membuat pendekatan dekat dengan sistem Bumi-Bulan kira-kira setiap dua puluh tahun. Semasa pendekatan ini, ia boleh mengorbit Bumi untuk jangka masa yang singkat.[138]

    Setakat September 2021Kategori:Semua rencana yang mengandungi kenyataan yang mungkin lapuk dari September 2021Kategori:Rencana dengan parameter tarikh tidak sah dalam templatKategori:Semua rencana yang mengandungi kenyataan yang mungkin lapuk, ada 4,550 buah satelit buatan manusia berfungsi yang sedang mengorbit Bumi. Ada juga satelit yang tidak lagi berfungsi seperti Vanguard 1, satelit tertua yang sedang mengorbit, dan lebih 16,000 buah "sampah" angkasa yang sedang dijejak. Satelit buatan terbesar ialah Stesen Angkasa Antarabangsa (ISS).[139]

    Hidrosfera

    Pemandangan Bumi dengan lautan sejagatnya dan litupan awan, yang paling menonjol di permukaan Bumi dan hidrosfera; di kawasan kutub Bumi, hidrosferanya membentuk kawasan litupan ais yang lebih besar.

    Hidrosfera Bumi ialah jumlah air Bumi dan taburannya. Kebanyakan hidrosfera Bumi terdiri daripada lautan sejagat Bumi. Hidrosfera Bumi juga terdiri daripada air di atmosfera dan di darat, termasuk awan, laut pedalaman, tasik, sungai, dan air bawah tanah. Jisim lautan mass lebih kurang 1.35×1018 tan metrik atau kira-kira 1/4400 daripada jumlah jisim Bumi. Lautan melitupi keluasan 361.8 juta km2 (139.7 juta bt2) dengan min kedalaman 3,682 m (12,080 ka), menghasilkan anggaran isi padu 1.332 bilion km3 (320 juta bt3).[140]

    Jika semua permukaan kerak Bumi searas dengan sfera licin, kedalaman hasil lautan dunia ialah 2.7 hingga 2.8 km (1.68 hingga 1.74 bt).[141] Kira-kira 97.5% air adalag masin; baki 2.5% ialah air tawar.[142][143] Kebanyakan air tawar, kira-kira 68.7%, wujud sebagai ais dalam litupan ais dan glasier.[144] Baki 30% ialah air tanah, 1% air permukaan (meliputi hanya 2.8% daratan Bumi)[145] dan bentuk kecil lain bagi mendapan air tawar seperti ibun abadi, wap air dalam atmosfera, ikatan biologi dan lain-lain.[146][147]

    Di kawasan tersejuk Bumi, salji bertahan sepanjang musim panas dan berubah menjadi ais. Salji dan ais terkumpul ini akhirnya membentuk menjadi glasier, jasad air yang mengalir di bawah pengaruh graviti masing-masing. Glasier Alp terbentuk di kawasan bergunung, manakala lembar ais yang luas terbentang terbentuk di daratan di rantau kutub. Aliran glasier menghakis permukaan, mengubahnya dengan dramatik, dengan pembentukan lembah bentuk U dan bentuk muka bumi yang lain.[148] Ais laut di Artik meliputi keliasan sebesar Amerika Syarikat walaupun ia cepat mengecil akibat perubahan iklim.[149]

    Purata kemasinan lautan Bumi kira-kira 35 gram garam per kilogram air laut (3.5% garam).[150] Kebanyakan garam ini dilepaskan daripada kegiatan gunung berapi atau dapat daripada batuan igneus dingin.[151] Lautan juga takungan gas atmosfera, iaitu penting supaya bentuk hidup laut dapat hidup.[152] Air laut penting pengaruhnya terhadap iklim duniam dengan lautan bertindak sebagai takungan haba yang besar.[153] Anjakan dalam pengagihan suhu lautan boleh menyebabkan anjakan cuaca yang ketara seperti El Niño–Getaran Selatan.[154]

    Banyak air, terutamanya air cecair, di permukaan Bumi ialah ciri unik yang membezakanmya daripada planet lain dalam Sistem Suria. Planet Sistem Suria dengan atmosfera besar sebahagiannya menempatkan wap air atmosfera namun kurang keadaan permukaan untuk air permukaan yang stabil.[155] Walaupun beberapa bulan menunjukkan tanda takungan air cecair luar bumi, dengan kemungkinan lebih banyak isi padu daripada lautan bumi, kesemuanya jasad air besar di bawah lapisan permukaan yang berkilometer tebalnya.[156]

    Atmosfera

    Pemandangan Bumi dengan lapisan atmosfera yang berbeza boleh dilihat: troposfera dengan awannya menimbulkan bayang-bayang, sekumpulan langit biru stratosfera di ufuk, dan garisan cahaya udara hijau termosfera bawah sekitar ketinggian 100 km di pinggir angkasa

    Tekanan atmosfera di paras laut Bumi secara purata ialah 101.325 kPa (14.696 psi),[157] dengan ketinggian skala kira-kira 8.5 km (5.3 bt). Sebuah atmosfera kering terdiri daripada 78.084% nitrogen, 20.946% oksigen, 0.934% argon, dan jumlah surih karbon dioksida dan molekul gas lain.[157] Kandungan wap air berbeza dari 0.01% hingga 4%,[157] dengan purata kira-kira 1%. Awan meliputi sekitar dua pertiga permukaan Bumi, lebih-lebih lagi di atas lautan berbanding daratan.[158] Ketinggian troposfera berbeza-beza mengikut latitud, yakni dari 8 km (5 bt) di kutub hingga 17 km (11 bt) di khatulistiwa, dengan beberapa variasi yang terhasil daripada faktor cuaca dan bermusim.

    Biosfera bumi telah mengubah atmosfera dengan ketara. Fotosintesis oksigen berkembang sejak 2.7 bilion tahun lalu, membentuk atmosfera nitrogen-oksigen hari ini.[52] Perubahan ini membolehkan percambahan organisma aerob dan, secara tidak langsung, pembentukan lapisan ozon disebabkan oleh penukaran O2 kepada O3 di atmosfera. Lapisan ozon menghalang sinaran suria ultraungu, membenarkan hidupan di darat. Fungsi atmosfera lain yang penting kepada kehidupan termasuk mengangkut wap air, menyediakan gas berguna, menyebabkan meteor kecil terbakar sebelum ia menyerang permukaan, dan menyederhanakan suhu. Fenomena terakhir ini ialah kesan rumah hijau: molekul surih dalam atmosfera berfungsi untuk menangkap tenaga haba yang dipancarkan dari permukaan, dengan itu meningkatkan suhu purata. Wap air, karbon dioksida, metana, nitrus oksida, dan ozon adalah gas rumah hijau utama di atmosfera. Tanpa kesan pengekalan haba ini, suhu permukaan purata ialah −18 °C (0 °F), berbeza dengan +15 °C (59 °F) semasa, dan kehidupan di Bumi mungkin tidak akan wujud dalam bentuk semasa.

    Cuaca dan iklim

    Kumpulan awan ITCZ di atas Pasifik Timur dan Amerika seperti yang dilihat dari angkasa
    Pengelasan iklim Köppen rentas rantau dunia

    Atmosfera bumi tidak mempunyai sempadan yang pasti, dan secara beransur-ansur menjadi nipis lalu pudar ke angkasa lepas.[159] Tiga perempat daripada jisim atmosfera terkandung dalam 11 km (6.8 bt) yang pertama permukaan; lapisan paling bawah ini dipanggil troposfera.[160] Tenaga daripada Matahari memanaskan lapisan ini, dan permukaan di bawah, menyebabkan pengembangan udara. Udara berketumpatan rendah ini kemudiannya naik dan digantikan dengan udara yang lebih sejuk dan berketumpatan lebih tinggi. Hasilnya ialah peredaran atmosfera yang memacu cuaca dan iklim melalui pengagihan semula tenaga haba.

    Jalur peredaran atmosfera utama terdiri daripada angin pasat di kawasan khatulistiwa di bawah 30° latitud dan barat di pertengahan latitud antara 30° dan 60°. Kandungan haba lautan dan arus juga merupakan faktor penting dalam penentuan iklim, terutamanya peredaran termohalin yang mengagihkan tenaga haba dari lautan khatulistiwa ke kawasan kutub.

    Bumi menerima 1361 W/m2 daripada sinaran suria.[161] Jumlah tenaga suria yang sampai ke permukaan bumi berkurangan dengan peningkatan latitud. Di latitud yang lebih tinggi, cahaya matahari mencapai permukaan pada sudut yang lebih rendah, dan ia mesti melalui lajur atmosfera yang lebih tebal. Akibatnya, purata suhu udara tahunan di paras laut berkurangan kira-kira 0.4 °C (0.7 °F) setiap darjah latitud dari khatulistiwa. Permukaan bumi boleh dibahagikan kepada tali pinggang latitud tertentu dengan iklim yang hampir homogen. Bermula dari khatulistiwa ke kawasan kutub, ini adalah iklim tropika (atau khatulistiwa), subtropika, sederhana dan kutub.

    Faktor lain yang mempengaruhi iklim lokasi ialah kedekatan dengan lautan, peredaran lautan dan atmosfera, serta topologi.[162] Tempat yang berhampiran dengan lautan biasanya mempunyai musim panas yang lebih sejuk dan musim sejuk yang lebih panas kerana lautan boleh menyimpan sejumlah besar haba. Angin mengangkut sejuk atau panas lautan ke darat.[163] Peredaran atmosfera juga memainkan peranan penting: San Francisco dan Washington DC merupakan bandar pantai pada garis lintang yang sama. Iklim San Francisco adalah lebih sederhana kerana arah angin semasa adalah dari laut ke darat.[164] Akhirnya, suhu menurun dengan ketinggian menyebabkan kawasan pergunungan menjadi lebih sejuk daripada kawasan rendah.[165]

    Wap air yang dihasilkan melalui penyejatan permukaan diangkut oleh corak peredaran di atmosfera. Apabila keadaan atmosfera membenarkan peningkatan udara panas dan lembap, air ini terkondensasi dan jatuh ke permukaan sebagai kerpasan. Kebanyakan air kemudiannya diangkut ke ketinggian yang lebih rendah oleh sistem sungai dan biasanya dikembalikan ke lautan atau dimendapkan ke dalam tasik. Kitaran air ini merupakan mekanisme penting untuk menyokong kehidupan di darat, dan merupakan faktor utama dalam hakisan ciri-ciri permukaan sepanjang tempoh geologi. Corak kerpasan berbeza-beza, antara beberapa meter air setahun hingga kurang daripada satu milimeter. Peredaran atmosfera, ciri topografi dan perbezaan suhu menentukan purata kerpasan yang turun di setiap rantau.

    Sistem pengelasan iklim Köppen yang biasa digunakan mempunyai lima kumpulan luas (tropika lembap, gersang, latitud tengah lembap, benua dan kutub sejuk), yang dibahagikan lagi kepada subjenis yang lebih spesifik. Sistem Köppen menilai kawasan berdasarkan suhu dan kerpasan yang diperhatikan.[166] Suhu udara permukaan boleh meningkat kepada sekitar 55 °C (131 °F) di padang pasir panas, seperti Death Valley, dan boleh jatuh serendah −89 °C (−128 °F) di Antartika.[167][168]

    Atmosfera atas

    Atmosfera atas di bahagian malam bumi muncul dari bawah muncul sebagai jalur teja yang menerangi troposfera dalam warna oren dengan bayang awan, dan stratosfera dalam warna putih dan biru. Seterusnya mesosfera (kawasan merah jambu) memanjang ke garis oren dan hijau samar cahaya udara paling rendah, kira-kira seratus kilometer di pinggir angkasa dan pinggir bawah termosfera (tidak kelihatan), dan diikuti jalur hijau dan merah aurora yang membentang sejauh beberapa ratus kilometer.

    Atmosfera atas, yakni atmosfera di atas troposfera,[169] biasanya dibahagikan kepada stratosfera, mesosfera, dan termosfera. Setiap lapisan mempunyai perihal yang berbeza, dengan kadar perubahan suhu berbeza dengan ketinggian. Di luar ini, eksosfera menipis ke dalam magnetosfera, di mana medan geomagnet berinteraksi dengan angin suria. Di dalam stratosfera, terdapat lapisan ozon, komponen yang melindungi sebahagian permukaan daripada cahaya ultraungu dan dengan itu penting untuk kehidupan di Bumi. Garis Kármán, ditakrifkan sebagai 100 km (62 bt) di atas permukaan bumi, ialah definisi rasmi untuk sempadan antara atmosfera dan angkasa lepas.

    Tenaga haba menyebabkan beberapa molekul di pinggir luar atmosfera meningkat halajunya ke tahap di mana ia boleh melepaskan diri daripada graviti Bumi. Ini menyebabkan kehilangan atmosfera yang perlahan tetapi tetap ke angkasa lepas. Oleh kerana hidrogen tak tetap mempunyai jisim molekul yang rendah, ia boleh mencapai halaju pelepasan dengan lebih mudah, dan terbocor ke angkasa lepas pada kadar yang lebih tinggi daripada gas lain. Kebocoran hidrogen ke angkasa lepas menyumbang kepada peralihan atmosfera dan permukaan Bumi daripada keadaan penurunan asal kepada keadaan pengoksidaan kini. Fotosintesis memberikan sumber oksigen bebas, tetapi kehilangan agen penurunan seperti hidrogen dianggap sebagai prasyarat yang diperlukan bagi pengumpulan oksigen yang meluas di atmosfera. Oleh itu, keupayaan hidrogen untuk membocor dari atmosfera mungkin telah mempengaruhi sifat kehidupan yang berkembang di Bumi. Dalam atmosfera kaya oksigen kini, kebanyakan hidrogen ditukar kepada air sebelum ia mempunyai peluang terbocor. Sebaliknya, kebanyakan kehilangan hidrogen datang daripada pemusnahan metana di atmosfera atas.

    Kehidupan di Bumi

    Animasi ketumpatan yang berubah bagi tumbuh-tumbuhan yang produktif di tanah (rendah berwarna perang; berat berwarna hijau gelap) dan fitoplankton di permukaan laut (rendah berwarna ungu; tinggi berwarna kuning)

    Bumi satu-satunya tempat diketahui yang boleh didiami untuk kehidupan. Kehidupan Bumi membesar di jasad air awal Bumi beberapa juta tahun selepas Bumi terbentuk. Kehidupan Bumi telah dibentuk dan mendiami banyak ekosistem tertentu di Bumi dan akhirnya berkembang di seluruh dunia membentuk biosfera yang menyeluruh.[170]

    Oleh itu, kehidupan telah memberi kesan kepada Bumi dengan mengubah atmosfera dan permukaan Bumi dengan ketara dalam jangka masa yang panjang sehingga menyebabkan perubahan seperti Peristiwa Pengoksidaan Besar.[171] Kehidupan Bumi juga sangat pelbagai dari masa ke masa, membolehkan biosfera mempunyai biom yang berbeza yang didiami oleh tumbuh-tumbuhan dan haiwan yang agak serupa.[172] Biom yang berbeza berkembang di ketinggian atau kedalaman air yang berbeza, latitud suhu planet, dan kelembapan yang berbeza. Kepelbagaian spesies dan biojisim Bumi mencapai kemuncaknya di kawasan perairan cetek dan dengan hutan, terutamanya dalam keadaan khatulistiwa, panas dan lembap. Sementara itu, kawasan kutub yang membeku serta altitud tinggi, dan kawasan yang sangat gersang pula secara relatifnya ketandusan tumbuhan dan haiwan.

    Bumi menyediakan air cecair—persekitaran di mana molekul organik yang kompleks boleh berkumpul dan berinteraksi, dan tenaga yang mencukupi untuk mengekalkan metabolisme. Tumbuhan dan organisma lain mengambil nutrien daripada air, tanah dan atmosfera. Nutrien ini sentiasa dikitar semula antara spesies yang berbeza.[173]

    Cuaca melampau seperti siklon tropika (termasuk siklon dan taufan), berlaku di kebanyakan permukaan Bumi, dan mempunyai kesan besar kepada kehidupan di kawasan tersebut. Dari tahun 1980 hingga 2000, peristiwa ini menyebabkan purata 11,800 kematian manusia setahun.[174] Banyak tempat mengalami gempa bumi, tanah runtuh, tsunami, letusan gunung berapi, puting beliung, ribut salji, banjir, kemarau, kebakaran hutan, dan malapetaka dan bencana lain.[175] Kesan manusia dirasai di banyak kawasan akibat pencemaran udara dan air, hujan asid, kehilangan tumbuh-tumbuhan (peragutan berlebihan, penebangan hutan, penggurunan), kehilangan hidupan liar, kepupusan spesies,[176] pengurangan kualiti tanah, penipisan tanah dan hakisan.[177] Aktiviti manusia membebaskan gas rumah hijau ke atmosfera yang menyebabkan pemanasan global.[178] Ini mendorong perubahan seperti pencairan glasier dan kepingan ais, peningkatan global dalam paras laut purata, peningkatan risiko kemarau dan kebakaran hutan, dan penghijrahan spesies ke kawasan yang lebih sejuk.[179]

    Geografi manusia

    Imej rencam pelepasan cahaya buatan pada waktu malam pada peta Bumi

    Bermula daripada primat terdahulu di Afrika Timur 300,000 tahun yang lalu manusia telah berhijrah dan dengan kemunculan pertanian pada alaf ke-10 SM semakin menetap di bumi.[180] Pada abad ke-20 Antartika telah menjadi benua terakhir untuk melihat kehadiran manusia yang pertama dan sehingga hari ini terhad.

    Populasi manusia sejak abad ke-19 telah berkembang pesat kepada tujuh bilion pada awal 2010-an,[181] dan dijangka memuncak pada kira-kira sepuluh bilion pada separuh kedua abad ke-21.[182] Kebanyakan pertumbuhan dijangka berlaku di Afrika sub-Sahara.[182]

    Taburan dan kepadatan populasi manusia sangat berbeza-beza di seluruh dunia dengan majoriti tinggal di selatan hingga timur Asia dan 90% hanya mendiami Hemisfera Utara Bumi,[183] sebahagiannya disebabkan oleh penguasaan hemisfera bagi jisim daratan dunia, dengan 68% daripada jisim tanah dunia berada di Hemisfera Utara.[184] Tambahan pula, sejak abad ke-19 manusia semakin menumpu ke kawasan bandar dengan majoriti tinggal di kawasan bandar menjelang abad ke-21.

    Di luar permukaan Bumi manusia telah hidup secara sementara, dengan hanya beberapa kehadiran dalam bawah tanah dan bawah air untuk tujuan istimewa serta beberapa stesen angkasa lepas. Populasi manusia hampir sepenuhnya kekal di permukaan Bumi, bergantung sepenuhnya kepada Bumi dan alam sekitar yang digunakan. Sejak separuh kedua abad ke-20, beberapa ratus manusia telah tinggal sementara di luar Bumi, sebahagian kecil daripadanya telah mencapai satu lagi jasad angkasa, Bulan.[185]

    Bumi telah tertakluk kepada penempatan manusia yang luas, dan manusia telah membangunkan masyarakat dan budaya yang pelbagai. Kebanyakan tanah Bumi telah dituntut wilayah sejak abad ke-19 oleh negara berdaulat yang dipisahkan oleh sempadan politik, dan 205 negara sedemikian wujud hari ini,[186] dengan hanya sebahagian daripada Antartika dan beberapa wilayah kecil yang masih belum dituntut.[187] Kebanyakan negeri ini bersama-sama membentuk Pertubuhan Bangsa-Bangsa Bersatu, pertubuhan antara kerajaan terkemuka di seluruh dunia,[188] yang meluaskan tadbir urus manusia ke atas lautan dan Antartika, dan begitu juga seluruh Bumi.

    Sumber semula jadi dan guna tanah

    Penggunaan tanah bumi untuk pertanian manusia pada tahun 2019

    Bumi mempunyai sumber yang telah dieksploitasi oleh manusia.[189] Sumber-sumber yang dipanggil sumber tidak boleh diperbaharui, seperti bahan api fosil, hanya diisi semula mengikut skala masa geologi.[190] Mendapan bahan api fosil yang besar diperolehi daripada kerak bumi, yang terdiri daripada arang batu, petroleum, dan gas asli.[191] Mendapan ini digunakan oleh manusia untuk pengeluaran tenaga dan sebagai bahan mentah untuk pengeluaran kimia.[192] Jasad bijih mineral juga telah terbentuk di dalam kerak melalui proses genesis bijih, hasil daripada tindakan magmatisme, hakisan, dan tektonik plat.[193] Logam ini dan unsur-unsur lain diekstrak melalui perlombongan, satu proses yang sering membawa kerosakan alam sekitar dan kesihatan.[194]

    Biosfera bumi menghasilkan banyak produk biologi yang berguna untuk manusia, termasuk makanan, kayu, ubatan, oksigen, dan kitar semula sisa organik. Ekosistem berasaskan darat bergantung kepada tanah atas dan air tawar, dan ekosistem lautan bergantung kepada nutrien terlarut yang dihanyutkan dari tanah. Pada 2019, 39 juta km2 (15 juta bt2) permukaan tanah Bumi terdiri daripada hutan dan kawasan berkayu, 12 juta km2 (4.6 juta bt2) ialah semak dan padang rumput, 40 juta km2 (15 juta bt2) digunakan untuk pengeluaran makanan haiwan dan ragut, dan 11 juta km2 (4.2 juta bt2) telah diusahakan sebagai tanah pertanian. Daripada 12 – 14% tanah bebas ais yang digunakan untuk tanah pertanian, 2 titik peratusan telah diairi pada tahun 2015. Manusia menggunakan bahan binaan untuk membina tempat perlindungan.[195]

    Manusia dan alam sekitar

    The graph from 1880 to 2020 shows natural drivers exhibiting fluctuations of about 0.3 degrees Celsius. Human drivers steadily increase by 0.3 degrees over 100 years to 1980, then steeply by 0.8 degrees more over the past 40 years.
    Perubahan dalam purata suhu udara permukaan dan pemacu untuk perubahan itu. Aktiviti manusia telah menyebabkan peningkatan suhu, dengan kuasa semula jadi menambah beberapa kebolehubahan.[196]

    Aktiviti manusia telah memberi kesan kepada persekitaran Bumi. Melalui aktiviti seperti pembakaran bahan api fosil, manusia telah meningkatkan jumlah gas rumah hijau di atmosfera, mengubah bajet tenaga dan iklim Bumi.[197][198] Dianggarkan suhu global pada tahun 2020 ialah 1.2 °C (2.2 °F) lebih panas daripada garis asas sebelum era industri.[199] Peningkatan suhu ini, yang dikenali sebagai pemanasan global, telah menyumbang kepada pencairan glasier, peningkatan paras laut, peningkatan risiko kemarau dan kebakaran hutan, dan penghijrahan spesies ke kawasan yang lebih sejuk.[200]

    Konsep sempadan planet telah diperkenalkan untuk mengukur kesan manusia terhadap Bumi. Daripada sembilan sempadan yang dikenal pasti, lima telah dilalui: Keutuhan biosfera, perubahan iklim, pencemaran kimia, pemusnahan habitat liar dan kitaran nitrogen dianggap telah melebihi ambang selamat.[201][202] Sehingga 2018, tiada negara memenuhi keperluan asas penduduknya tanpa melanggar sempadan planet. Adalah difikirkan mungkin untuk menyediakan semua keperluan fizikal asas secara global dalam tahap penggunaan sumber yang mampan.[203]

    Sudut pandangan budaya dan sejarah

    Woman seeing the Earth from space through a window
    Tracy Caldwell Dyson, angkasawan NASA, memerhati Bumi dari modul Cupola di Stesen Angkasa Antarabangsa pada 11 September 2010

    Budaya manusia telah mengembangkan banyak pandangan planet ini.[204] Simbol astronomi piawai Bumi ialah bulatan belah empat, 🜨,[205] melambangkan empat penjuru dunia, dan globus cruciger, ♁. Bumi kadangkala dipersonifikasikan sebagai dewa. Dalam banyak budaya, Bumi ialah dewi ibu yang juga dewa kesuburan utama.[206] Mitos penciptaan dalam banyak agama melibatkan penciptaan Bumi oleh satu dewa ghaib atau lebih.[206] Hipotesis Gaia, dikembangkan pada pertengahan abad ke-20, membandingkan persekitaran dan kehidupan Bumi sebagai organisma penswakawalaturan tunggal membawa kepada penstabilan luas keadaan yang boleh didiami.[207][208][209]

    Imej Bumi diambil dari angkasa, terutamanya semasa program Apollo, telah dianggap dengan mengubah cara orang memandang planet yang mereka tinggal, dipanggil kesan gambaran keseluruhan, menekankan kecantikan, keunikan dan kerapuhannya yang nyata.[210][211] Terutamanya, hal ini menyebabkan kesedaran ruang lingkup kesan daripada kegiatan manusia terhadap persekitaran Bumi. Dibolehkan oleh sains, terutamanya pemerhatian Bumi,[212] manusia telah mula mengambil tindakan untuk isu alam sekitar di seluruh dunia,[213] mengakui impak manusia dan kesalinghubungan persekitaran Bumi.[214]

    Penyiasatan saintifik telah mengakibatkan beberapa peralihan transformasi budaya dalam pandangan manusia terhadap planet ini. Kepercayaan awal dalam Bumi datar lama-kelamaan diganti di Yunani Purba oleh gagasan Bumi sfera, dianggap dicipta oleh kedua-dua ahli falsafah Pythagoras dan Parmenides.[215][216] Bumi dahulu pada umumnya dipercayai sebagai pusat alam semesta sehingga abad ke-16, apabila para saintis kali pertama menyimpulkan Bumi merupakan objek bergerak, salah satu planet di dalam Sistem Suria.[217]

    Hanya semasa abad ke-19 yang ahli geologi sedar akan usia Bumi sekurang-kurangnya berjuta-juta tahun.[218] Lord Kelvin menggunakan termodinamik untuk menganggarkan usia Bumi antara 20 juta dan 400 juta tahun pada 1864, mencetuskan bahas penuh semangat tentang perkara ini; hanya apabila keradioaktifan dan pentarikhan radioaktif ditemui pada akhir abad ke-19 dan awal abad ke-20 bahawa mekanisme yang boleh dipercayai untuk menentukan usia Bumi telah dipastikan, membuktikan planet ini berbilion-bilion tahun usianya.[219][220]

    Lihat juga

    Nota kaki

    1. ↑ Lilitan bumi adalah hampir tepat 40,000 km kerana meter ditentukur pada ukuran ini—lebih khusus iaitu 1/10-juta jarak antara kutub dan khatulistiwa.
    2. ↑ Sumber untuk suhu permukaan minimum,[19] purata,[20] dan maksimum[21]
    3. ↑ Sekiranya bumi disusut ke saiz bola biliard, beberapa kawasan bumi seperti banjaran pergunungan dan jurang lautan yang besar hanya akan terasa seperti ketidaksempurnaan kecil pada permukaan bumi, sedangkan kebanyakan permukaan planet ini termasuklah Great Plains dan dataran abis, akan menyebabkan Bumi mempunyai tekstur yang licin.[77]
    4. ↑ Berjulat antara 5 and 200.
    5. ↑ Berjulat antara 5 and 70.

    Rujukan

    1. ↑ afelion = a × (1 + e); perihelion = a × (1 – e), apabila a merupakan paksi semi major dan e ialah keeksentrikan. Perbezaan antara perihelion dan afelion Bumi adalah sebanyak 5 milion kilometer.Wilkinson, John (2009). Probing the New Solar System. CSIRO Publishing. m/s. 144. ISBN 978-0-643-09949-4.
    2. 1 2 Simon, J.L.; dll. (February 1994). "Numerical expressions for precession formulae and mean elements for the Moon and planets". Astronomy and Astrophysics. 282 (2): 663–683. Bibcode:1994A&A...282..663S.
    3. 1 2 Staff (13 March 2021). "Useful Constants". International Earth Rotation and Reference Systems Service. Diarkibkan daripada yang asal pada 29 October 2012. Dicapai pada 8 June 2022.
    4. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Williams, David R. (15 November 2024). "Earth Fact Sheet". NASA/Goddard Space Flight Center. Diarkibkan daripada yang asal pada 8 May 2013. Dicapai pada 30 December 2024.
    5. ↑ Allen, Clabon Walter; Cox, Arthur N. (2000). Arthur N. Cox (penyunting). Allen's Astrophysical Quantities. Springer. m/s. 294. ISBN 978-0-387-98746-0. Diarkibkan daripada yang asal pada 21 February 2023. Dicapai pada 13 March 2011.
    6. ↑ Park, Ryan (9 May 2022). "Horizons Batch Call for 2023 Perihelion". NASA/JPL. Diarkibkan daripada yang asal pada 3 July 2022. Dicapai pada 3 July 2022.
    7. ↑ Various (2000). David R. Lide (penyunting). Handbook of Chemistry and Physics (ed. 81st). CRC Press. ISBN 978-0-8493-0481-1.
    8. ↑ "Selected Astronomical Constants, 2011". The Astronomical Almanac. Diarkibkan daripada yang asal pada 26 August 2013. Dicapai pada 25 February 2011.
    9. 1 2 World Geodetic System (WGS-84). Available online Diarkibkan 11 Mac 2020 di Wayback MachineKategori:Pautan wayback templat webarchive daripada Agensi Perisikan Geospatial Kebangsaan, AS.
    10. ↑ Cazenave, Anny (1995). "Geoid, Topography and Distribution of Landforms" (PDF). Dalam Ahrens, Thomas J (penyunting). Global Earth Physics: A Handbook of Physical Constants. AGU Reference Shelf. 1. Washington, DC: American Geophysical Union. Bibcode:1995geph.conf.....A. doi:10.1029/RF001. ISBN 978-0-87590-851-9. Diarkibkan daripada yang asal (PDF) pada 16 October 2006. Dicapai pada 3 August 2008.
    11. ↑ International Earth Rotation and Reference Systems Service (IERS) Working Group (2004). "General Definitions and Numerical Standards" (PDF). Dalam McCarthy, Dennis D.; Petit, Gérard (penyunting). IERS Conventions (2003) (PDF). Frankfurt am Main: Verlag des Bundesamts für Kartographie und Geodäsie. m/s. 12. ISBN 978-3-89888-884-4. Diarkibkan (PDF) daripada yang asal pada 12 August 2016. Dicapai pada 29 April 2016.
    12. ↑ Humerfelt, Sigurd (26 October 2010). "How WGS 84 defines Earth". Home Online. Diarkibkan daripada yang asal pada 24 April 2011. Dicapai pada 29 April 2011.
    13. ↑ Pidwirny, Michael (2 February 2006). "Surface area of our planet covered by oceans and continents.(Table 8o-1)". University of British Columbia, Okanagan. Diarkibkan daripada yang asal pada 9 December 2006. Dicapai pada 26 November 2007.
    14. ↑ Disebabkan turun naik semula jadi, kekaburan yang mengelilingi lembar ais dan konvensyen pemetaan untuk datum menegak, nilai tepat untuk liputan darat dan lautan tidak bermakna. Berdasarkan data daripada kumpulan-kumpulan data Peta Vektor dan Global Landcover Diarkibkan 26 Mac 2015 di Wayback MachineKategori:Pautan wayback templat webarchive, nilai ekstrem untuk liputan tasik dan sungai adalah 0.6% dan 1.0% permukaan bumi. Lembaran ais Antartika dan Greenland dikira sebagai daratan, walaupun kebanyakan batu yang menyokongnya terletak di bawah paras laut.
    15. ↑ "Planetary Physical Parameters". Jet Propulsion Laboratory. 2008. Dicapai pada 11 August 2022.
    16. ↑ The international system of units (SI) (PDF) (ed. 2008). United States Department of Commerce, NIST Special Publication 330. m/s. 52. Diarkibkan daripada yang asal (PDF) pada 5 February 2009.
    17. ↑ Allen, Clabon Walter; Cox, Arthur N. (2000). Arthur N. Cox (penyunting). Allen's Astrophysical Quantities. Springer. m/s. 296. ISBN 978-0-387-98746-0. Diarkibkan daripada yang asal pada 21 February 2023. Dicapai pada 17 August 2010.
    18. ↑ Allen, Clabon Walter; Cox, Arthur N. (2000). Arthur N. Cox (penyunting). Allen's Astrophysical Quantities (ed. 4th). New York: AIP Press. m/s. 244. ISBN 978-0-387-98746-0. Diarkibkan daripada yang asal pada 21 February 2023. Dicapai pada 17 August 2010.
    19. ↑ "World: Lowest Temperature". WMO Weather and Climate Extremes Archive. Arizona State University. Diarkibkan daripada yang asal pada 23 March 2019. Dicapai pada 6 September 2020.
    20. ↑ Jones, P. D.; Harpham, C. (2013). "Estimation of the absolute surface air temperature of the Earth". Journal of Geophysical Research: Atmospheres (dalam bahasa Inggeris). 118 (8): 3213–3217. Bibcode:2013JGRD..118.3213J. doi:10.1002/jgrd.50359. ISSN 2169-8996.Kategori:Sumber CS1 bahasa Inggeris (en)
    21. ↑ "World: Highest Temperature". WMO Weather and Climate Extremes Archive. Arizona State University. Diarkibkan daripada yang asal pada 1 May 2018. Dicapai pada 6 September 2020.
    22. ↑ Note that by International Astronomical Union convention, the term "Terra" is used for naming extensive land masses, rather than for the planet Earth. C.f.:
      Blue, Jennifer (2007-07-05). "Descriptor Terms (Feature Types)". Gazetteer of Planetary Nomenclature. USGS. Dicapai pada 2007-07-05.
    23. ↑ "What Is Climate Change?". United Nations (dalam bahasa Inggeris). Diarkibkan daripada yang asal pada 26 January 2023. Dicapai pada 17 August 2022.Kategori:Sumber CS1 bahasa Inggeris (en)
    24. ↑ Monier-Williams, Monier (1981). A Sanskrit-English Dictionary. Delhi, Varanasi, Patna: Motilal Banarsidass. m/s. 763. - melalui Edi Sedyawati dkk. (1994). Kosakata Bahasa Sanskerta dalam Bahasa Melayu Masa Kini. Jakarta, Indonesia: Pusat Pembinaan dan Pengembangan Bahasa Departemen Pendidikan dan Kebudayaan Republik Indonesia. m/s. 42.
    25. ↑ Bouvier, Audrey; Wadhwa, Meenakshi (September 2010). "The age of the Solar System redefined by the oldest Pb–Pb age of a meteoritic inclusion". Nature Geoscience. 3 (9): 637–641. Bibcode:2010NatGe...3..637B. doi:10.1038/ngeo941.
    26. ↑ Lihat :
    27. ↑ Righter, K.; Schonbachler, M. (7 May 2018). "Ag Isotopic Evolution of the Mantle During Accretion: New Constraints from Pd and Ag Metal–Silicate Partitioning". Differentiation: Building the Internal Architecture of Planets. 2084: 4034. Bibcode:2018LPICo2084.4034R. Diarkibkan daripada yang asal pada 6 November 2020. Dicapai pada 25 October 2020.
    28. ↑ Tartèse, Romain; Anand, Mahesh; Gattacceca, Jérôme; Joy, Katherine H.; Mortimer, James I.; Pernet-Fisher, John F.; Russell, Sara; Snape, Joshua F.; Weiss, Benjamin P. (2019). "Constraining the Evolutionary History of the Moon and the Inner Solar System: A Case for New Returned Lunar Samples". Space Science Reviews (dalam bahasa Inggeris). 215 (8): 54. Bibcode:2019SSRv..215...54T. doi:10.1007/s11214-019-0622-x. ISSN 1572-9672.Kategori:Sumber CS1 bahasa Inggeris (en)
    29. ↑ Reilly, Michael (22 October 2009). "Controversial Moon Origin Theory Rewrites History". Discovery News. Diarkibkan daripada yang asal pada 9 January 2010. Dicapai pada 30 January 2010.
    30. ↑ Canup, R.; Asphaug, E. I. (2001). "Origin of the Moon in a giant impact near the end of the Earth's formation". Nature. 412 (6848): 708–712. Bibcode:2001Natur.412..708C. doi:10.1038/35089010. PMID 11507633. S2CID 4413525.
    31. ↑ Meier, M. M. M.; Reufer, A.; Wieler, R. (4 August 2014). "On the origin and composition of Theia: Constraints from new models of the Giant Impact". Icarus. 242: 5. arXiv:1410.3819. Bibcode:2014Icar..242..316M. doi:10.1016/j.icarus.2014.08.003. ISSN 0019-1035.
    32. ↑ Claeys, Philippe; Morbidelli, Alessandro (2011). "Late Heavy Bombardment". Dalam Gargaud, Muriel; Amils, Prof Ricardo; Quintanilla, José Cernicharo; Cleaves II, Henderson James (Jim); Irvine, William M.; Pinti, Prof Daniele L.; Viso, Michel (penyunting). Encyclopedia of Astrobiology. Springer Berlin Heidelberg. m/s. 909–912. doi:10.1007/978-3-642-11274-4_869. ISBN 978-3-642-11271-3.
    33. ↑ "Earth's Early Atmosphere and Oceans". Lunar and Planetary Institute. Universities Space Research Association. Diarkibkan daripada yang asal pada 8 July 2019. Dicapai pada 27 June 2019.
    34. ↑ Morbidelli, A.; dll. (2000). "Source regions and time scales for the delivery of water to Earth". Meteoritics & Planetary Science. 35 (6): 1309–1320. Bibcode:2000M&PS...35.1309M. doi:10.1111/j.1945-5100.2000.tb01518.x.
    35. ↑ Piani, Laurette; Marrocchi, Yves; Rigaudier, Thomas; Vacher, Lionel G.; Thomassin, Dorian; Marty, Bernard (2020). "Earth's water may have been inherited from material similar to enstatite chondrite meteorites". Science (dalam bahasa Inggeris). 369 (6507): 1110–1113. Bibcode:2020Sci...369.1110P. doi:10.1126/science.aba1948. ISSN 0036-8075. PMID 32855337. Unknown parameter |displayauthors= ignored (bantuan)Kategori:CS1 errors: unsupported parameterKategori:Sumber CS1 bahasa Inggeris (en)
    36. ↑ Guinan, E. F.; Ribas, I. (2002). "Our Changing Sun: The Role of Solar Nuclear Evolution and Magnetic Activity on Earth's Atmosphere and Climate". In Benjamin Montesinos, Alvaro Gimenez and Edward F. Guinan. San Francisco: Astronomical Society of the Pacific. ISBN 978-1-58381-109-2.
    37. ↑ Staff (4 March 2010). "Oldest measurement of Earth's magnetic field reveals battle between Sun and Earth for our atmosphere". Phys.org. Diarkibkan daripada yang asal pada 27 April 2011. Dicapai pada 27 March 2010.
    38. ↑ Trainer, Melissa G.; Pavlov, Alexander A.; DeWitt, H. Langley; Jimenez, Jose L.; McKay, Christopher P.; Toon, Owen B.; Tolbert, Margaret A. (28 November 2006). "Organic haze on Titan and the early Earth". Proceedings of the National Academy of Sciences. 103 (48): 18035–18042. doi:10.1073/pnas.0608561103. ISSN 0027-8424. PMC 1838702. PMID 17101962. Unknown parameter |displayauthors= ignored (bantuan)Kategori:CS1 errors: unsupported parameter
    39. ↑ McDonough, W.F.; Sun, S.-s. (1995). "The composition of the Earth". Chemical Geology. 120 (3–4): 223–253. Bibcode:1995ChGeo.120..223M. doi:10.1016/0009-2541(94)00140-4. Diarkibkan daripada yang asal pada 6 May 2023. Dicapai pada 6 May 2023.
    40. ↑ Harrison, T. M.; Blichert-Toft, J.; Müller, W.; Albarede, F.; Holden, P.; Mojzsis, S. (December 2005). "Heterogeneous Hadean hafnium: evidence of continental crust at 4.4 to 4.5 ga". Science. 310 (5756): 1947–1950. Bibcode:2005Sci...310.1947H. doi:10.1126/science.1117926. PMID 16293721. S2CID 11208727.
    41. ↑ Rogers, John James William; Santosh, M. (2004). Continents and Supercontinents. Oxford University Press US. m/s. 48. ISBN 978-0-19-516589-0.
    42. ↑ Hurley, P. M.; Rand, J. R. (June 1969). "Pre-drift continental nuclei". Science. 164 (3885): 1229–1242. Bibcode:1969Sci...164.1229H. doi:10.1126/science.164.3885.1229. PMID 17772560.
    43. ↑ Armstrong, R. L. (1991). "The persistent myth of crustal growth" (PDF). Australian Journal of Earth Sciences. 38 (5): 613–630. Bibcode:1991AuJES..38..613A. CiteSeerX 10.1.1.527.9577. doi:10.1080/08120099108727995. Diarkibkan (PDF) daripada yang asal pada 8 August 2017. Dicapai pada 24 October 2017.
    44. ↑ De Smet, J.; Van Den Berg, A.P.; Vlaar, N.J. (2000). "Early formation and long-term stability of continents resulting from decompression melting in a convecting mantle" (PDF). Tectonophysics. 322 (1–2): 19–33. Bibcode:2000Tectp.322...19D. doi:10.1016/S0040-1951(00)00055-X. hdl:1874/1653. Diarkibkan daripada yang asal pada 31 March 2021. Dicapai pada 25 August 2019.
    45. ↑ Dhuime, B.; Hawksworth, C.J.; Delavault, H.; Cawood, P.A. (2018). "Rates of generation and destruction of the continental crust: implications for continental growth". Philosophical Transactions A. 376 (2132). Bibcode:2018RSPTA.37670403D. doi:10.1098/rsta.2017.0403. PMC 6189557. PMID 30275156.
    46. ↑ Bradley, D.C. (2011). "Secular Trends in the Geologic Record and the Supercontinent Cycle". Earth-Science Reviews. 108 (1–2): 16–33. Bibcode:2011ESRv..108...16B. CiteSeerX 10.1.1.715.6618. doi:10.1016/j.earscirev.2011.05.003. S2CID 140601854.
    47. ↑ Kinzler, Ro. "When and how did the ice age end? Could another one start?". Ology. Muzium Sejarah Semula Jadi Amerika. Diarkibkan daripada yang asal pada 27 June 2019. Dicapai pada 27 June 2019.
    48. ↑ Chalk, Thomas B.; Hain, Mathis P.; Foster, Gavin L.; Rohling, Eelco J.; Sexton, Philip F.; Badger, Marcus P. S.; Cherry, Soraya G.; Hasenfratz, Adam P.; Haug, Gerald H. (12 December 2007). "Causes of ice age intensification across the Mid-Pleistocene Transition". Proc Natl Acad Sci U S A. 114 (50): 13114–13119. doi:10.1073/pnas.1702143114. PMC 5740680. PMID 29180424. Unknown parameter |displayauthors= ignored (bantuan)Kategori:CS1 errors: unsupported parameter
    49. ↑ Staff. "Paleoclimatology – The Study of Ancient Climates". Page Paleontology Science Center. Diarkibkan daripada yang asal pada 4 March 2007. Dicapai pada 2 March 2007.
    50. ↑ Turner, Chris S.M. (2010). "The potential of New Zealand kauri (Agathis australis) for testing the synchronicity of abrupt climate change during the Last Glacial Interval (60,000–11,700 years ago)". Quaternary Science Reviews. Elsevier. 29 (27–28): 3677–3682. Bibcode:2010QSRv...29.3677T. doi:10.1016/j.quascirev.2010.08.017. Diarkibkan daripada yang asal pada 31 March 2021. Dicapai pada 3 November 2020. Unknown parameter |displayauthors= ignored (bantuan)Kategori:CS1 errors: unsupported parameter
    51. ↑ Doolittle, W. Ford; Worm, Boris (February 2000). "Uprooting the tree of life" (PDF). Scientific American. 282 (6): 90–95. Bibcode:2000SciAm.282b..90D. doi:10.1038/scientificamerican0200-90. PMID 10710791. Diarkibkan daripada yang asal (PDF) pada 15 July 2011.
    52. 1 2 Zimmer, Carl (3 October 2013). "Earth's Oxygen: A Mystery Easy to Take for Granted". The New York Times. Diarkibkan daripada yang asal pada 3 October 2013. Dicapai pada 3 October 2013.
    53. ↑ Berkner, L. V.; Marshall, L. C. (1965). "On the Origin and Rise of Oxygen Concentration in the Earth's Atmosphere". Journal of the Atmospheric Sciences. 22 (3): 225–261. Bibcode:1965JAtS...22..225B. doi:10.1175/1520-0469(1965)022<0225:OTOARO>2.0.CO;2.
    54. 1 2 Burton, Kathleen (29 November 2002). "Astrobiologists Find Evidence of Early Life on Land". NASA. Diarkibkan daripada yang asal pada 11 October 2011. Dicapai pada 5 March 2007.
    55. ↑ Noffke, Nora; Christian, Daniel; Wacey, David; Hazen, Robert M. (8 November 2013). "Microbially Induced Sedimentary Structures Recording an Ancient Ecosystem in the ca. 3.48 Billion-Year-Old Dresser Formation, Pilbara, Western Australia". Astrobiology. 13 (12): 1103–1124. Bibcode:2013AsBio..13.1103N. doi:10.1089/ast.2013.1030. PMC 3870916. PMID 24205812.
    56. ↑ Ohtomo, Yoko; Kakegawa, Takeshi; Ishida, Akizumi; Nagase, Toshiro; Rosing, Minik T. (January 2014). "Evidence for biogenic graphite in early Archaean Isua metasedimentary rocks". Nature Geoscience. 7 (1): 25–28. Bibcode:2014NatGe...7...25O. doi:10.1038/ngeo2025. ISSN 1752-0894. Unknown parameter |displayauthors= ignored (bantuan)Kategori:CS1 errors: unsupported parameter
    57. ↑ Borenstein, Seth (19 October 2015). "Hints of life on what was thought to be desolate early Earth". Excite. Yonkers, NY: Mindspark Interactive Network. Associated Press. Diarkibkan daripada yang asal pada 18 August 2016. Dicapai pada 20 October 2015.
    58. ↑ Bell, Elizabeth A.; Boehnike, Patrick; Harrison, T. Mark; Mao, Wendy L. (19 October 2015). "Potentially biogenic carbon preserved in a 4.1 billion-year-old zircon". Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. 112 (47): 14518–4521. Bibcode:2015PNAS..11214518B. doi:10.1073/pnas.1517557112. ISSN 1091-6490. PMC 4664351. PMID 26483481. Early edition, published online before print.
    59. ↑ Tyrell, Kelly April (18 December 2017). "Oldest fossils ever found show life on Earth began before 3.5 billion years ago". University of Wisconsin–Madison. Diarkibkan daripada yang asal pada 31 March 2021. Dicapai pada 18 December 2017.
    60. ↑ Schopf, J. William; Kitajima, Kouki; Spicuzza, Michael J.; Kudryavtsev, Anatolly B.; Valley, John W. (2017). "SIMS analyses of the oldest known assemblage of microfossils document their taxon-correlated carbon isotope compositions". PNAS. 115 (1): 53–58. Bibcode:2018PNAS..115...53S. doi:10.1073/pnas.1718063115. PMC 5776830. PMID 29255053.
    61. ↑ "Earth-Moon Dynamics". Lunar and Planetary Institute. Diarkibkan daripada yang asal pada 7 September 2015. Dicapai pada 2 September 2022.
    62. ↑ Brooke, John L. (2014). Climate Change and the Course of Global History. Cambridge University Press. m/s. 42. ISBN 978-0-521-87164-8.
    63. ↑ Cabej, Nelson R. (2019). Epigenetic Mechanisms of the Cambrian Explosion. Elsevier Science. m/s. 56. ISBN 978-0-12-814312-4.
    64. ↑ Stanley, S. M. (2016). "Estimates of the magnitudes of major marine mass extinctions in earth history". Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America. 113 (42): E6325–E6334. Bibcode:2016PNAS..113E6325S. doi:10.1073/pnas.1613094113. PMC 5081622. PMID 27698119. S2CID 23599425.
    65. ↑ Gould, Stephen J. (October 1994). "The Evolution of Life on Earth". Scientific American. 271 (4): 84–91. Bibcode:1994SciAm.271d..84G. doi:10.1038/scientificamerican1094-84. PMID 7939569. Diarkibkan daripada yang asal pada 25 February 2007. Dicapai pada 5 March 2007.
    66. ↑ Daver, G.; Guy, F.; Mackaye, H. T.; Likius, A.; Boisserie, J.-R.; Moussa, A.; Pallas, L.; Vignaud, P.; Clarisse, N. D. (2022). "Postcranial evidence of late Miocene hominin bipedalism in Chad". Nature (dalam bahasa Inggeris). 609 (7925): 94–100. Bibcode:2022Natur.609...94D. doi:10.1038/s41586-022-04901-z. ISSN 1476-4687. PMID 36002567 Check |pmid= value (bantuan). Diarkibkan daripada yang asal pada 27 August 2022. Dicapai pada 29 March 2024.Kategori:CS1 errors: PMIDKategori:Sumber CS1 bahasa Inggeris (en)
    67. ↑ Wilkinson, B. H.; McElroy, B. J. (2007). "The impact of humans on continental erosion and sedimentation". Bulletin of the Geological Society of America. 119 (1–2): 140–156. Bibcode:2007GSAB..119..140W. doi:10.1130/B25899.1. S2CID 128776283.
    68. 1 2 3 Sackmann, I.-J.; Boothroyd, A. I.; Kraemer, K. E. (1993). "Our Sun. III. Present and Future". Astrophysical Journal. 418: 457–468. Bibcode:1993ApJ...418..457S. doi:10.1086/173407.
    69. ↑ Britt, Robert (25 February 2000). "Freeze, Fry or Dry: How Long Has the Earth Got?". Space.com. Diarkibkan daripada yang asal pada 5 June 2009.
    70. ↑ Ward, Peter D.; Brownlee, Donald (2002). The Life and Death of Planet Earth: How the New Science of Astrobiology Charts the Ultimate Fate of Our World. New York: Times Books, Henry Holt and Company. ISBN 978-0-8050-6781-1.
    71. 1 2 Mello, Fernando de Sousa; Friaça, Amâncio César Santos (2020). "The end of life on Earth is not the end of the world: converging to an estimate of life span of the biosphere?". International Journal of Astrobiology (dalam bahasa Inggeris). 19 (1): 25–42. Bibcode:2020IJAsB..19...25D. doi:10.1017/S1473550419000120. ISSN 1473-5504.Kategori:Sumber CS1 bahasa Inggeris (en)
    72. ↑ Bounama, Christine; Franck, S.; Von Bloh, W. (2001). "The fate of Earth's ocean". Hydrology and Earth System Sciences. 5 (4): 569–575. Bibcode:2001HESS....5..569B. doi:10.5194/hess-5-569-2001. S2CID 14024675.
    73. ↑ Schröder, K.-P.; Connon Smith, Robert (2008). "Distant future of the Sun and Earth revisited". Monthly Notices of the Royal Astronomical Society. 386 (1): 155–163. arXiv:0801.4031. Bibcode:2008MNRAS.386..155S. doi:10.1111/j.1365-2966.2008.13022.x. S2CID 10073988.
      See also Palmer, Jason (22 February 2008). "Hope dims that Earth will survive Sun's death". NewScientist.com news service. Diarkibkan daripada yang asal pada 15 April 2012. Dicapai pada 24 March 2008.
    74. ↑ Horner, Jonti (16 July 2021). "I've always wondered: why are the stars, planets and moons round, when comets and asteroids aren't?". The Conversation. Diarkibkan daripada yang asal pada 3 March 2023. Dicapai pada 3 March 2023.
    75. ↑ Lea, Robert (6 July 2021). "How big is Earth?". Space.com (dalam bahasa Inggeris). Diarkibkan daripada yang asal pada 9 January 2024. Dicapai pada 11 January 2024.Kategori:Sumber CS1 bahasa Inggeris (en)
    76. ↑ Stewart, Heather A.; Jamieson, Alan J. (2019). "The five deeps: The location and depth of the deepest place in each of the world's oceans". Earth-Science Reviews (dalam bahasa Inggeris). 197: 102896. Bibcode:2019ESRv..19702896S. doi:10.1016/j.earscirev.2019.102896. ISSN 0012-8252.Kategori:Sumber CS1 bahasa Inggeris (en)
    77. ↑ "Is a Pool Ball Smoother than the Earth?" (PDF). Billiards Digest. 1 June 2013. Diarkibkan (PDF) daripada yang asal pada 4 September 2014. Dicapai pada 26 November 2014.
    78. ↑ Tewksbury, Barbara. "Back-of-the-Envelope Calculations: Scale of the Himalayas". Carleton University. Diarkibkan daripada yang asal pada 23 October 2020. Dicapai pada 19 October 2020.
    79. ↑ Krulwich, Robert (7 April 2007). "The 'Highest' Spot on Earth". NPR.org. Diarkibkan daripada yang asal pada 30 January 2013. Dicapai pada 31 July 2012.
    80. ↑ "Ocean Surface Topography". Ocean Surface Topography from Space (dalam bahasa Inggeris). NASA. Diarkibkan daripada yang asal pada 29 July 2021. Dicapai pada 16 June 2022.Kategori:Sumber CS1 bahasa Inggeris (en)
    81. ↑ "What is the geoid?". oceanservice.noaa.gov (dalam bahasa Inggeris). National Ocean Service. Diarkibkan daripada yang asal pada 17 October 2020. Dicapai pada 10 October 2020.Kategori:Sumber CS1 bahasa Inggeris (en)
    82. ↑ "8(o) Introduction to the Oceans". www.physicalgeography.net. Diarkibkan daripada yang asal pada 9 December 2006. Dicapai pada 26 November 2007.
    83. ↑ Janin, H.; Mandia, S.A. (2012). Rising Sea Levels: An Introduction to Cause and Impact. McFarland, Incorporated, Publishers. m/s. 20. ISBN 978-0-7864-5956-8. Diarkibkan daripada yang asal pada 21 February 2023. Dicapai pada 26 August 2022.
    84. ↑ Ro, Christine (3 February 2020). "Is It Ocean Or Oceans?". Forbes. Diarkibkan daripada yang asal pada 26 August 2022. Dicapai pada 26 August 2022.
    85. ↑ Smith, Yvette (7 June 2021). "Earth Is a Water World". NASA. Diarkibkan daripada yang asal pada 27 August 2022. Dicapai pada 27 August 2022.
    86. ↑ "Water-Worlds". National Geographic Society. 20 May 2022. Diarkibkan daripada yang asal pada 19 August 2022. Dicapai pada 24 August 2022.
    87. ↑ Lunine, Jonathan I. (2017). "Ocean worlds exploration". Acta Astronautica. Elsevier BV. 131: 123–130. Bibcode:2017AcAau.131..123L. doi:10.1016/j.actaastro.2016.11.017. ISSN 0094-5765.
    88. ↑ "Ocean Worlds". Ocean Worlds. Diarkibkan daripada yang asal pada 27 August 2022. Dicapai pada 27 August 2022.
    89. ↑ Voosen, Paul (9 March 2021). "Ancient Earth was a water world". Science. American Association for the Advancement of Science (AAAS). 371 (6534): 1088–1089. doi:10.1126/science.abh4289. ISSN 0036-8075. PMID 33707245.
    90. ↑ "NOAA Ocean Explorer: GalAPAGoS: Where Ridge Meets Hotspot". oceanexplorer.noaa.gov. Diarkibkan daripada yang asal pada 15 November 2023. Dicapai pada 28 April 2024.
    91. ↑ Dunn, Ross E.; Mitchell, Laura J.; Ward, Kerry (2016). The New World History: A Field Guide for Teachers and Researchers. Univ of California Press. m/s. 232–. ISBN 978-0-520-28989-5. Diarkibkan daripada yang asal pada 21 February 2023. Dicapai pada 9 August 2023.
    92. ↑ Dempsey, Caitlin (15 October 2013). "Geography Facts about the World's Continents". Geography Realm. Diarkibkan daripada yang asal pada 26 August 2022. Dicapai pada 26 August 2022.
    93. ↑ "continents". Encyclopedia of World Geography. 1. Facts on File, Inc. 2005. m/s. 215. ISBN 978-0-8160-7229-3. Diarkibkan daripada yang asal pada 21 February 2023. Dicapai pada 25 August 2022. And since Africa and Asia are connected at the Suez Peninsula, Europe, Africa, and Asia are sometimes combined as Afro-Eurasia or Eurafrasia. The International Olympic Committee's official flag, containing [...] the single continent of America (North and South America being connected as the Isthmus of Panama).
    94. ↑ Center, National Geophysical Data (19 August 2020). "Hypsographic Curve of Earth's Surface from ETOPO1". ngdc.noaa.gov. Diarkibkan daripada yang asal pada 15 September 2017. Dicapai pada 15 September 2017.
    95. ↑ Carlowicz, Michael; Simmon, Robert (15 July 2019). "Seeing Forests for the Trees and the Carbon: Mapping the World's Forests in Three Dimensions". NASA Earth Observatory. Diarkibkan daripada yang asal pada 31 December 2022. Dicapai pada 31 December 2022.
    96. ↑ "Ice Sheet". National Geographic Society. 6 August 2006. Diarkibkan daripada yang asal pada 27 November 2023. Dicapai pada 3 January 2023.
    97. ↑ Obu, J. (2021). "How Much of the Earth's Surface is Underlain by Permafrost?". Journal of Geophysical Research: Earth Surface. American Geophysical Union (AGU). 126 (5). Bibcode:2021JGRF..12606123O. doi:10.1029/2021jf006123. ISSN 2169-9003.
    98. ↑ Cain, Fraser (1 June 2010). "What Percentage of the Earth's Land Surface is Desert?". Universe Today. Diarkibkan daripada yang asal pada 3 January 2023. Dicapai pada 3 January 2023.
    99. ↑ "World Bank arable land". World Bank. Diarkibkan daripada yang asal pada 2 October 2015. Dicapai pada 19 October 2015.
    100. ↑ "World Bank permanent cropland". World Bank. Diarkibkan daripada yang asal pada 13 July 2015. Dicapai pada 19 October 2015.
    101. ↑ Hooke, Roger LeB.; Martín-Duque, José F.; Pedraza, Javier (December 2012). "Land transformation by humans: A review" (PDF). GSA Today. 22 (12): 4–10. Bibcode:2012GSAT...12l...4H. doi:10.1130/GSAT151A.1. Diarkibkan daripada yang asal (PDF) pada 9 January 2018. Dicapai pada 9 January 2018.
    102. ↑ Martin, Ronald (2011). Earth's Evolving Systems: The History of Planet Earth. Jones & Bartlett Learning. ISBN 978-0-7637-8001-2. OCLC 635476788. Diarkibkan daripada yang asal pada 21 February 2023. Dicapai pada 9 August 2023.
    103. ↑ Argus, D.F.; Gordon, R.G.; DeMets, C. (2011). "Geologically current motion of 56 plates relative to the no-net-rotation reference frame". Geochemistry, Geophysics, Geosystems. 12 (11): n/a. Bibcode:2011GGG....1211001A. doi:10.1029/2011GC003751.
    104. ↑ Jordan, T. H. (1979). "Structural geology of the Earth's interior". Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America. 76 (9): 4192–4200. Bibcode:1979PNAS...76.4192J. doi:10.1073/pnas.76.9.4192. PMC 411539. PMID 16592703.
    105. ↑ Robertson, Eugene C. (26 July 2001). "The Interior of the Earth". USGS. Diarkibkan daripada yang asal pada 28 August 2011. Dicapai pada 24 March 2007.
    106. ↑ Micalizio, Caryl-Sue; Evers, Jeannie (20 May 2015). "Lithosphere". National Geographic. Diarkibkan daripada yang asal pada 29 May 2022. Dicapai pada 13 October 2020.
    107. ↑ McDonough, W.F.; Sun, S.-s. (1995). "The composition of the Earth". Chemical Geology. 120 (3–4): 223–253. Bibcode:1995ChGeo.120..223M. doi:10.1016/0009-2541(94)00140-4. Diarkibkan daripada yang asal pada 6 May 2023. Dicapai pada 6 May 2023.
    108. ↑ Donald L. Turcotte; Gerald Schubert (25 March 2002). Geodynamics. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-66624-4.
    109. ↑ "The Earth's Centre is 1000 Degrees Hotter than Previously Thought". The European Synchrotron (ESRF). 25 April 2013. Diarkibkan daripada yang asal pada 28 June 2013. Dicapai pada 12 April 2015.
    110. ↑ Watts, A. B.; Daly, S. F. (May 1981). "Long wavelength gravity and topography anomalies". Annual Review of Earth and Planetary Sciences. 9 (1): 415–418. Bibcode:1981AREPS...9..415W. doi:10.1146/annurev.ea.09.050181.002215.
    111. ↑ Olson, Peter; Amit, Hagay (2006). "Changes in earth's dipole" (PDF). Naturwissenschaften. 93 (11): 519–542. Bibcode:2006NW.....93..519O. doi:10.1007/s00114-006-0138-6. PMID 16915369. Diarkibkan daripada yang asal (PDF) pada 27 September 2019. Dicapai pada 6 July 2019.
    112. ↑ Ganushkina, N. Yu; Liemohn, M. W.; Dubyagin, S. (2018). "Current Systems in the Earth's Magnetosphere". Reviews of Geophysics (dalam bahasa Inggeris). 56 (2): 309–332. Bibcode:2018RvGeo..56..309G. doi:10.1002/2017RG000590. ISSN 1944-9208. Diarkibkan daripada yang asal pada 31 March 2021. Dicapai pada 24 October 2020. |hdl-access= requires |hdl= (bantuan)Kategori:CS1 errors: param-accessKategori:Sumber CS1 bahasa Inggeris (en)
    113. ↑ Masson, Arnaud (11 May 2007). "Cluster reveals the reformation of the Earth's bow shock". European Space Agency. Diarkibkan daripada yang asal pada 31 March 2021. Dicapai pada 16 August 2016.
    114. ↑ Gallagher, Dennis L. (14 August 2015). "The Earth's Plasmasphere". NASA/Marshall Space Flight Center. Diarkibkan daripada yang asal pada 28 August 2016. Dicapai pada 16 August 2016.
    115. ↑ Gallagher, Dennis L. (27 May 2015). "How the Plasmasphere is Formed". NASA/Marshall Space Flight Center. Diarkibkan daripada yang asal pada 15 November 2016. Dicapai pada 16 August 2016.
    116. ↑ Baumjohann, Wolfgang; Treumann, Rudolf A. (1997). Basic Space Plasma Physics. World Scientific. m/s. 8, 31. ISBN 978-1-86094-079-8.
    117. ↑ McElroy, Michael B. (2012). "Ionosphere and magnetosphere". Encyclopædia Britannica. Encyclopædia Britannica, Inc. Diarkibkan daripada yang asal pada 3 July 2016. Dicapai pada 16 August 2016.
    118. ↑ Van Allen, James Alfred (2004). Origins of Magnetospheric Physics. University of Iowa Press. ISBN 978-0-87745-921-7. OCLC 646887856.
    119. ↑ "Rapid Service/Prediction of Earth Orientation". IERS Bulletin-A. 28 (15). 9 April 2015. Diarkibkan daripada yang asal (.DAT file (displays as plaintext in browser)) pada 14 March 2015. Dicapai pada 12 April 2015.
    120. ↑ Rohli, Robert. V.; Vega, Anthony J. (2018). Climatology (ed. fourth). Jones & Bartlett Learning. m/s. 291–292. ISBN 978-1-284-12656-3.
    121. ↑ Burn, Chris (March 1996). The Polar Night (PDF). The Aurora Research Institute. Diarkibkan daripada yang asal (PDF) pada 6 August 2023. Dicapai pada 28 September 2015.
    122. ↑ "Sunlight Hours". Australian Antarctic Programme. 24 June 2020. Diarkibkan daripada yang asal pada 22 October 2020. Dicapai pada 13 October 2020.
    123. ↑ Buis, Alan (27 February 2020). "Milankovitch (Orbital) Cycles and Their Role in Earth's Climate". NASA. Diarkibkan daripada yang asal pada 30 October 2020. Dicapai pada 27 October 2020.
    124. ↑ Kang, Sarah M.; Seager, Richard. "Croll Revisited: Why is the Northern Hemisphere Warmer than the Southern Hemisphere?" (PDF). Columbia University. New York. Diarkibkan (PDF) daripada yang asal pada 7 September 2021. Dicapai pada 27 October 2020.
    125. ↑ Klemetti, Erik (17 June 2019). "What's so special about our Moon, anyway?". Astronomy. Diarkibkan daripada yang asal pada 6 November 2020. Dicapai pada 13 October 2020.
    126. ↑ "Charon". NASA. 19 December 2019. Diarkibkan daripada yang asal pada 14 October 2020. Dicapai pada 13 October 2020.
    127. ↑ Brown, Toby (2 December 2019). "Curious Kids: Why is the moon called the moon?". The Conversation. Diarkibkan daripada yang asal pada 8 November 2020. Dicapai pada 13 October 2020.
    128. ↑ Chang, Kenneth (1 November 2023). "A 'Big Whack' Formed the Moon and Left Traces Deep in Earth, a Study Suggests - Two enormous blobs deep inside Earth could be remnants of the birth of the moon". The New York Times. Diarkibkan daripada yang asal pada 1 November 2023. Dicapai pada 2 November 2023.
    129. ↑ Yuan, Qian (1 November 2023). "Moon-forming impactor as a source of Earth's basal mantle anomalies". Nature. 623 (7985): 95–99. Bibcode:2023Natur.623...95Y. doi:10.1038/s41586-023-06589-1. PMID 37914947 Check |pmid= value (bantuan). Diarkibkan daripada yang asal pada 2 November 2023. Dicapai pada 2 November 2023. Unknown parameter |displayauthors= ignored (bantuan)Kategori:CS1 errors: unsupported parameterKategori:CS1 errors: PMID
    130. ↑ Coughenour, Christopher L.; Archer, Allen W.; Lacovara, Kenneth J. (2009). "Tides, tidalites, and secular changes in the Earth–Moon system". Earth-Science Reviews (dalam bahasa Inggeris). 97 (1): 59–79. Bibcode:2009ESRv...97...59C. doi:10.1016/j.earscirev.2009.09.002. ISSN 0012-8252. Diarkibkan daripada yang asal pada 28 October 2012. Dicapai pada 8 October 2020.Kategori:Sumber CS1 bahasa Inggeris (en)
    131. ↑ Kelley, Peter (17 August 2017). "Tidally locked exoplanets may be more common than previously thought". Uw News (dalam bahasa Inggeris). Diarkibkan daripada yang asal pada 9 October 2020. Dicapai pada 8 October 2020.Kategori:Sumber CS1 bahasa Inggeris (en)
    132. ↑ "Lunar Phases and Eclipses | Earth's Moon". NASA Solar System Exploration. Diarkibkan daripada yang asal pada 16 October 2020. Dicapai pada 8 October 2020.
    133. ↑ Williams, G.E. (2000). "Geological constraints on the Precambrian history of Earth's rotation and the Moon's orbit". Reviews of Geophysics. 38 (1): 37–59. Bibcode:2000RvGeo..38...37W. doi:10.1029/1999RG900016.
    134. ↑ Cooper, Keith (27 January 2015). "Earth's moon may not be critical to life". Phys.org. Diarkibkan daripada yang asal pada 30 October 2020. Dicapai pada 26 October 2020.
    135. ↑ Dadarich, Amy; Mitrovica, Jerry X.; Matsuyama, Isamu; Perron, J. Taylor; Manga, Michael; Richards, Mark A. (22 November 2007). "Equilibrium rotational stability and figure of Mars" (PDF). Icarus. 194 (2): 463–475. doi:10.1016/j.icarus.2007.10.017. Diarkibkan daripada yang asal (PDF) pada 1 December 2020. Dicapai pada 26 October 2020.
    136. ↑ Sharf, Caleb A. (18 May 2012). "The Solar Eclipse Coincidence". Scientific American. Diarkibkan daripada yang asal pada 15 October 2020. Dicapai pada 13 October 2020.
    137. ↑ Marcos, C. de la Fuente; Marcos, R. de la Fuente (8 August 2016). "Asteroid (469219) 2016 HO3, the smallest and closest Earth quasi-satellite". Monthly Notices of the Royal Astronomical Society. 462 (4): 3441–3456. arXiv:1608.01518. Bibcode:2016MNRAS.462.3441D. doi:10.1093/mnras/stw1972. Diarkibkan daripada yang asal pada 31 October 2020. Dicapai pada 28 October 2020.
    138. ↑ "2006 RH120 ( = 6R10DB9) (A second moon for the Earth?)". Great Shefford Observatory. Diarkibkan daripada yang asal pada 6 February 2015. Dicapai pada 17 July 2015.
    139. ↑ Welch, Rosanne; Lamphier, Peg A. (2019). Technical Innovation in American History: An Encyclopedia of Science and Technology [3 volumes] (dalam bahasa Inggeris). ABC-CLIO. m/s. 126. ISBN 978-1-61069-094-2. Diarkibkan daripada yang asal pada 10 August 2023. Dicapai pada 9 August 2023.Kategori:Sumber CS1 bahasa Inggeris (en)
    140. ↑ Charette, Matthew A.; Smith, Walter H. F. (June 2010). "The Volume of Earth's Ocean". Oceanography. 23 (2): 112–114. Bibcode:2010Ocgpy..23b.112C. doi:10.5670/oceanog.2010.51. hdl:1912/3862.
    141. ↑ "Third rock from the Sun – restless Earth". NASA's Cosmos. Diarkibkan daripada yang asal pada 6 November 2015. Dicapai pada 12 April 2015.
    142. ↑ European Investment Bank (2019). On Water (dalam bahasa Inggeris). Publications Office. doi:10.2867/509830. ISBN 9789286143199. Diarkibkan daripada yang asal pada 29 November 2020. Dicapai pada 7 December 2020.Kategori:Sumber CS1 bahasa Inggeris (en)
    143. ↑ Khokhar, Tariq (22 March 2017). "Chart: Globally, 70% of Freshwater is Used for Agriculture". World Bank Blogs (dalam bahasa Inggeris). Diarkibkan daripada yang asal pada 6 December 2020. Dicapai pada 7 December 2020.Kategori:Sumber CS1 bahasa Inggeris (en)
    144. ↑ Perlman, Howard (17 March 2014). "The World's Water". USGS Water-Science School. Diarkibkan daripada yang asal pada 22 April 2015. Dicapai pada 12 April 2015.
    145. ↑ "Where Are Lakes?". Lake Scientist. 28 February 2016. Diarkibkan daripada yang asal pada 28 February 2023. Dicapai pada 28 February 2023.
    146. ↑ School, Water Science (13 November 2019). "How Much Water is There on Earth? – U.S. Geological Survey". USGS.gov. Diarkibkan daripada yang asal pada 9 June 2022. Dicapai pada 3 March 2023.
    147. ↑ "Freshwater Resources". Education. 18 August 2022. Diarkibkan daripada yang asal pada 26 May 2022. Dicapai pada 28 February 2023.
    148. ↑ Hendrix, Mark (2019). Earth Science: An Introduction. Boston: Cengage. m/s. 330. ISBN 978-0-357-11656-2.
    149. ↑ Hendrix, Mark (2019). Earth Science: An Introduction. Boston: Cengage. m/s. 329. ISBN 978-0-357-11656-2.
    150. ↑ Kennish, Michael J. (2001). Practical handbook of marine science. Marine science series (ed. 3rd). Boca Raton, Florida: CRC Press. m/s. 35. doi:10.1201/9781420038484. ISBN 978-0-8493-2391-1.
    151. ↑ Mullen, Leslie (11 June 2002). "Salt of the Early Earth". NASA Astrobiology Magazine. Diarkibkan daripada yang asal pada 30 June 2007. Dicapai pada 14 March 2007.
    152. ↑ Morris, Ron M. "Oceanic Processes". NASA Astrobiology Magazine. Diarkibkan daripada yang asal pada 15 April 2009. Dicapai pada 14 March 2007.
    153. ↑ Scott, Michon (24 April 2006). "Earth's Big heat Bucket". NASA Earth Observatory. Diarkibkan daripada yang asal pada 16 September 2008. Dicapai pada 14 March 2007.
    154. ↑ Sample, Sharron (21 June 2005). "Sea Surface Temperature". NASA. Diarkibkan daripada yang asal pada 27 April 2013. Dicapai pada 21 April 2007.
    155. ↑ Center, Astrogeology Science (14 October 2021). "Tour of Water in the Solar System – U.S. Geological Survey". USGS.gov. Diarkibkan daripada yang asal pada 19 January 2022. Dicapai pada 19 January 2022.
    156. ↑ "Are there oceans on other planets?". NOAA's National Ocean Service. 1 June 2013. Diarkibkan daripada yang asal pada 19 June 2017. Dicapai pada 19 January 2022.
    157. 1 2 3 Exline, Joseph D.; Levine, Arlene S.; Levine, Joel S. (2006). Meteorology: An Educator's Resource for Inquiry-Based Learning for Grades 5–9 (PDF). NASA/Langley Research Center. m/s. 6. NP-2006-08-97-LaRC. Diarkibkan daripada yang asal (PDF) pada 28 May 2018. Dicapai pada 28 July 2018.
    158. ↑ King, Michael D.; Platnick, Steven; Menzel, W. Paul; Ackerman, Steven A.; Hubanks, Paul A. (2013). "Spatial and Temporal Distribution of Clouds Observed by MODIS Onboard the Terra and Aqua Satellites". IEEE Transactions on Geoscience and Remote Sensing. Institute of Electrical and Electronics Engineers (IEEE). 51 (7): 3826–3852. Bibcode:2013ITGRS..51.3826K. doi:10.1109/tgrs.2012.2227333. ISSN 0196-2892. |hdl-access= requires |hdl= (bantuan)Kategori:CS1 errors: param-access
    159. ↑ Drake, Nadia (20 December 2018). "Where, exactly, is the edge of space? It depends on who you ask". National Geographic. Diarkibkan daripada yang asal pada 4 March 2021. Dicapai pada 4 December 2021.
    160. ↑ Erickson, Kristen; Doyle, Heather (28 June 2019). "Troposphere". SpacePlace. NASA. Diarkibkan daripada yang asal pada 4 December 2021. Dicapai pada 4 December 2021.
    161. ↑ Coddington, Odele; Lean, Judith L.; Pilewskie, Peter; Snow, Martin; Lindholm, Doug (2016). "A Solar Irradiance Climate Data Record". Bulletin of the American Meteorological Society. 97 (7): 1265–1282. Bibcode:2016BAMS...97.1265C. doi:10.1175/bams-d-14-00265.1.
    162. ↑ Rohli, Robert. V.; Vega, Anthony J. (2018). Climatology (ed. fourth). Jones & Bartlett Learning. m/s. 49. ISBN 978-1-284-12656-3.
    163. ↑ Rohli, Robert. V.; Vega, Anthony J. (2018). Climatology (ed. fourth). Jones & Bartlett Learning. m/s. 32. ISBN 978-1-284-12656-3.
    164. ↑ Rohli, Robert. V.; Vega, Anthony J. (2018). Climatology (ed. fourth). Jones & Bartlett Learning. m/s. 34. ISBN 978-1-284-12656-3.
    165. ↑ Rohli, Robert. V.; Vega, Anthony J. (2018). Climatology (ed. fourth). Jones & Bartlett Learning. m/s. 46. ISBN 978-1-284-12656-3.
    166. ↑ Rohli, Robert. V.; Vega, Anthony J. (2018). Climatology (ed. fourth). Jones & Bartlett Learning. m/s. 159. ISBN 978-1-284-12656-3.
    167. ↑ El Fadli, Khalid I.; Cerveny, Randall S.; Burt, Christopher C.; Eden, Philip; Parker, David; Brunet, Manola; Peterson, Thomas C.; Mordacchini, Gianpaolo; Pelino, Vinicio (2013). "World Meteorological Organization Assessment of the Purported World Record 58°C Temperature Extreme at El Azizia, Libya (13 September 1922)". Bulletin of the American Meteorological Society (dalam bahasa Inggeris). 94 (2): 199–204. Bibcode:2013BAMS...94..199E. doi:10.1175/BAMS-D-12-00093.1. ISSN 0003-0007. Unknown parameter |displayauthors= ignored (bantuan)Kategori:CS1 errors: unsupported parameterKategori:Sumber CS1 bahasa Inggeris (en)
    168. ↑ Turner, John (2009). "Record low surface air temperature at Vostok station, Antarctica". Journal of Geophysical Research: Atmospheres (dalam bahasa Inggeris). 114 (D24): D24102. Bibcode:2009JGRD..11424102T. doi:10.1029/2009JD012104. ISSN 2156-2202. Unknown parameter |displayauthors= ignored (bantuan)Kategori:CS1 errors: unsupported parameterKategori:Sumber CS1 bahasa Inggeris (en)
    169. ↑ Morton, Oliver (26 August 2022). "Upper atmosphere Definition und Bedeutung". Collins Wörterbuch (dalam bahasa Jerman). Diarkibkan daripada yang asal pada 21 February 2023. Dicapai pada 26 August 2022.Kategori:Sumber CS1 bahasa Jerman (de)
    170. ↑ Rutledge, Kim; dll. (24 June 2011). "Biosphere". National Geographic. Diarkibkan daripada yang asal pada 28 May 2022. Dicapai pada 1 November 2020.
    171. ↑ "NASA Astrobiology Institute". astrobiology.nasa.gov. Diarkibkan daripada yang asal pada 17 November 2023. Dicapai pada 9 November 2023.
    172. ↑ "Interdependency between animal and plant species". BBC Bitesize. BBC. m/s. 3. Diarkibkan daripada yang asal pada 27 June 2019. Dicapai pada 28 June 2019.
    173. ↑ Singh, J. S.; Singh, S. P.; Gupta, S.R. (2013). Ecology environmental science and conservation (ed. First). New Delhi: S. Chand & Company. ISBN 978-93-83746-00-2. OCLC 896866658.
    174. ↑ Smith, Sharon; Fleming, Lora; Solo-Gabriele, Helena; Gerwick, William H. (2011). Oceans and Human Health. Elsevier Science. m/s. 212. ISBN 978-0-08-087782-2.
    175. ↑ Alexander, David (1993). Natural Disasters. Springer Science & Business Media. m/s. 3. ISBN 978-1-317-93881-1. Diarkibkan daripada yang asal pada 10 August 2023. Dicapai pada 9 August 2023.
    176. ↑ "What Is Climate Change?". United Nations (dalam bahasa Inggeris). Diarkibkan daripada yang asal pada 26 January 2023. Dicapai pada 17 August 2022.Kategori:Sumber CS1 bahasa Inggeris (en)
    177. ↑ Goudie, Andrew (2000). The Human Impact on the Natural Environment. MIT Press. m/s. 52, 66, 69, 137, 142, 185, 202, 355, 366. ISBN 978-0-262-57138-8.
    178. ↑ Cook, John; Oreskes, Naomi; Doran, Peter T.; Anderegg, William R. L.; Verheggen, Bart; Maibach, Ed W; Carlton, J. Stuart; Lewandowsky, Stephan; Skuce, Andrew G. (2016). "Consensus on consensus: a synthesis of consensus estimates on human-caused global warming". Environmental Research Letters (dalam bahasa Inggeris). 11 (4): 048002. Bibcode:2016ERL....11d8002C. doi:10.1088/1748-9326/11/4/048002. ISSN 1748-9326. |hdl-access= requires |hdl= (bantuan)Kategori:CS1 errors: param-accessKategori:Sumber CS1 bahasa Inggeris (en)
    179. ↑ "Global Warming Effects". National Geographic (dalam bahasa Inggeris). 14 January 2019. Diarkibkan daripada yang asal pada 18 January 2017. Dicapai pada 16 September 2020.Kategori:Sumber CS1 bahasa Inggeris (en)
    180. ↑ "Introduction to Human Evolution | The Smithsonian Institution's Human Origins Program". humanorigins.si.edu (dalam bahasa Inggeris). 11 July 2022. Diarkibkan daripada yang asal pada 8 November 2023. Dicapai pada 9 November 2023.Kategori:Sumber CS1 bahasa Inggeris (en)
    181. ↑ Gomez, Jim; Sullivan, Tim (31 October 2011). "Various '7 billionth' babies celebrated worldwide". Yahoo News. Associated Press. Diarkibkan daripada yang asal pada 31 October 2011. Dicapai pada 31 October 2011.
    182. 1 2 Harvey, Fiona (15 July 2020). "World population in 2100 could be 2 billion below UN forecasts, study suggests". The Guardian (dalam bahasa Inggeris). ISSN 0261-3077. Diarkibkan daripada yang asal pada 4 September 2020. Dicapai pada 18 September 2020.Kategori:Sumber CS1 bahasa Inggeris (en)
    183. ↑ Lutz, Ashley (4 May 2012). "MAP OF THE DAY: Pretty Much Everyone Lives In The Northern Hemisphere". Business Insider. Diarkibkan daripada yang asal pada 19 January 2018. Dicapai pada 5 January 2019.
    184. ↑ Méndez, Abel (6 July 2011). "Distribution of landmasses of the Paleo-Earth". University of Puerto Rico at Arecibo. Diarkibkan daripada yang asal pada 6 January 2019. Dicapai pada 5 January 2019.
    185. ↑ Holmes, Oliver (19 November 2018). "Space: how far have we gone – and where are we going?". The Guardian (dalam bahasa Inggeris). ISSN 0261-3077. Diarkibkan daripada yang asal pada 6 October 2020. Dicapai pada 10 October 2020.Kategori:Sumber CS1 bahasa Inggeris (en)
    186. ↑ "Member States| United Nations". United Nations. Diarkibkan daripada yang asal pada 1 March 2023. Dicapai pada 3 January 2024.
    187. ↑ Lloyd, John; Mitchinson, John (2010). The Discretely Plumper Second QI Book of General Ignorance. Faber & Faber. m/s. 116–117. ISBN 978-0-571-29072-7.
    188. ↑ Smith, Courtney B. (2006). Politics and Process at the United Nations: The Global Dance (PDF). Lynne Reiner. m/s. 1–4. ISBN 978-1-58826-323-0. Diarkibkan daripada yang asal (PDF) pada 17 October 2020. Dicapai pada 14 October 2020.
    189. ↑ "What are the consequences of the overexploitation of natural resources?". Iberdrola. Diarkibkan daripada yang asal pada 27 June 2019. Dicapai pada 28 June 2019.
    190. ↑ "13. Exploitation of Natural Resources". European Environment Agency. European Union. 20 April 2016. Diarkibkan daripada yang asal pada 27 June 2019. Dicapai pada 28 June 2019.
    191. ↑ Huebsch, Russell (29 September 2017). "How Are Fossil Fuels Extracted From the Ground?". Sciencing. Leaf Group Media. Diarkibkan daripada yang asal pada 27 June 2019. Dicapai pada 28 June 2019.
    192. ↑ "Electricity generation – what are the options?". World Nuclear Association. Diarkibkan daripada yang asal pada 27 June 2019. Dicapai pada 28 June 2019.
    193. ↑ Brimhall, George (May 1991). "The Genesis of Ores". Scientific American. Nature America. 264: 84–91. Bibcode:1991SciAm.264e..84B. doi:10.1038/scientificamerican0591-84. JSTOR 24936905. Diarkibkan daripada yang asal pada 6 November 2020. Dicapai pada 13 October 2020.
    194. ↑ Lunine, Jonathan I. (2013). Earth: Evolution of a Habitable World (ed. second). Cambridge University Press. m/s. 292–294. ISBN 978-0-521-61519-8.
    195. ↑ Tate, Nikki; Tate-Stratton, Dani (2014). Take Shelter: At Home Around the World. Orca Book Publishers. m/s. 6. ISBN 978-1-4598-0742-6.
    196. ↑ IPCC (2021). Masson-Delmotte, V.; Zhai, P.; Pirani, A.; Connors, S. L.; dll. (penyunting). Climate Change 2021: The Physical Science Basis (PDF). Contribution of Working Group I to the Sixth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change. Cambridge, United Kingdom and New York, NY, US: Cambridge University Press (In Press). SPM-7. Diarkibkan daripada yang asal (PDF) pada 13 August 2021. Dicapai pada 2 June 2022.
    197. ↑ Cook, John; Oreskes, Naomi; Doran, Peter T.; Anderegg, William R. L.; Verheggen, Bart; Maibach, Ed W; Carlton, J. Stuart; Lewandowsky, Stephan; Skuce, Andrew G. (2016). "Consensus on consensus: a synthesis of consensus estimates on human-caused global warming". Environmental Research Letters (dalam bahasa Inggeris). 11 (4): 048002. Bibcode:2016ERL....11d8002C. doi:10.1088/1748-9326/11/4/048002. ISSN 1748-9326. |hdl-access= requires |hdl= (bantuan)Kategori:CS1 errors: param-accessKategori:Sumber CS1 bahasa Inggeris (en)
    198. ↑ Lindsey, Rebecca (14 January 2009). "Climate and Earth's Energy Budget". Earth Observatory (dalam bahasa Inggeris). NASA. Diarkibkan daripada yang asal pada 2 October 2019. Dicapai pada 19 December 2021.Kategori:Sumber CS1 bahasa Inggeris (en)
    199. ↑ "The State of the Global Climate 2020". World Meteorological Organization (dalam bahasa Inggeris). 14 January 2021. Diarkibkan daripada yang asal pada 29 November 2023. Dicapai pada 3 March 2021.Kategori:Sumber CS1 bahasa Inggeris (en)
    200. ↑ "Global Warming Effects". National Geographic (dalam bahasa Inggeris). 14 January 2019. Diarkibkan daripada yang asal pada 18 January 2017. Dicapai pada 16 September 2020.Kategori:Sumber CS1 bahasa Inggeris (en)
    201. ↑ DiGirolamo, Mike (8 September 2021). "We've crossed four of nine planetary boundaries. What does this mean?". Mongabay. Diarkibkan daripada yang asal pada 27 January 2022. Dicapai pada 27 January 2022.
    202. ↑ Carrington, Damien (18 January 2022). "Chemical pollution has passed safe limit for humanity, say scientists". The Guardian (dalam bahasa Inggeris). Diarkibkan daripada yang asal pada 12 April 2022. Dicapai pada 27 January 2022.Kategori:Sumber CS1 bahasa Inggeris (en)
    203. ↑ O'Neill, Daniel W.; Fanning, Andrew L.; Lamb, William F.; Steinberger, Julia K. (2018). "A good life for all within planetary boundaries". Nature Sustainability (dalam bahasa Inggeris). 1 (2): 88–95. Bibcode:2018NatSu...1...88O. doi:10.1038/s41893-018-0021-4. ISSN 2398-9629. Diarkibkan daripada yang asal pada 1 February 2022. Dicapai pada 30 January 2022.Kategori:Sumber CS1 bahasa Inggeris (en)
    204. ↑ Widmer, Ted (24 December 2018). "What Did Plato Think the Earth Looked Like? – For millenniums, humans have tried to imagine the world in space. Fifty years ago, we finally saw it". The New York Times. Diarkibkan daripada yang asal pada 1 January 2022. Dicapai pada 25 December 2018.
    205. ↑ Liungman, Carl G. (2004). "Group 29: Multi-axes symmetric, both soft and straight-lined, closed signs with crossing lines". Symbols – Encyclopedia of Western Signs and Ideograms. New York: Ionfox AB. m/s. 281–282. ISBN 978-91-972705-0-2.
    206. 1 2 Stookey, Lorena Laura (2004). Thematic Guide to World Mythology. Westport, CN: Greenwood Press. m/s. 114–115. ISBN 978-0-313-31505-3.
    207. ↑ Lovelock, James E. (2009). The Vanishing Face of Gaia. Basic Books. m/s. 255. ISBN 978-0-465-01549-8.
    208. ↑ Lovelock, James E. (1972). "Gaia as seen through the atmosphere". Atmospheric Environment. 6 (8): 579–580. Bibcode:1972AtmEn...6..579L. doi:10.1016/0004-6981(72)90076-5. ISSN 1352-2310.
    209. ↑ Lovelock, J.E.; Margulis, L. (1974). "Atmospheric homeostasis by and for the biosphere: the gaia hypothesis". Tellus A (dalam bahasa Inggeris). 26 (1–2): 2–10. Bibcode:1974Tell...26....2L. doi:10.3402/tellusa.v26i1-2.9731. S2CID 129803613.Kategori:Sumber CS1 bahasa Inggeris (en)
    210. ↑ Overbye, Dennis (21 December 2018). "Apollo 8's Earthrise: The Shot Seen Round the World – Half a century ago today, a photograph from the moon helped humans rediscover Earth". The New York Times. Diarkibkan daripada yang asal pada 1 January 2022. Dicapai pada 24 December 2018.
    211. ↑ Boulton, Matthew Myer; Heithaus, Joseph (24 December 2018). "We Are All Riders on the Same Planet – Seen from space 50 years ago, Earth appeared as a gift to preserve and cherish. What happened?". The New York Times. Diarkibkan daripada yang asal pada 1 January 2022. Dicapai pada 25 December 2018.
    212. ↑ "ESPI Evening Event "Seeing Our Planet Whole: A Cultural and Ethical View of Earth Observation"". ESPI – European Space Policy Institute. 7 October 2021. Diarkibkan daripada yang asal pada 27 January 2022. Dicapai pada 27 January 2022.
    213. ↑ "Two early images of Earth that bolstered the environmental movement – CBC Radio". CBC. 16 April 2020. Diarkibkan daripada yang asal pada 27 January 2022. Dicapai pada 27 January 2022.
    214. ↑ Bray, Karen; Eaton, Heather; Bauman, Whitney, penyunting (3 October 2023). Earthly Things: Immanence, New Materialisms, and Planetary Thinking (dalam bahasa Inggeris). Fordham University Press. doi:10.5422/fordham/9781531503055.001.0001. ISBN 978-1-5315-0413-7.Kategori:Sumber CS1 bahasa Inggeris (en)
    215. ↑ Kahn, Charles H. (2001). Pythagoras and the Pythagoreans: A Brief History. Indianapolis, IN and Cambridge, England: Hackett Publishing Company. m/s. 53. ISBN 978-0-87220-575-8. Diarkibkan daripada yang asal pada 14 December 2023. Dicapai pada 9 August 2023.
    216. ↑ Garwood, Christine (2008). Flat earth : the history of an infamous idea (ed. 1st). New York: Thomas Dunne Books. m/s. 26–31. ISBN 978-0-312-38208-7. OCLC 184822945. Diarkibkan daripada yang asal pada 31 March 2021. Dicapai pada 6 November 2020.
    217. ↑ Arnett, Bill (16 July 2006). "Earth". The Nine Planets, A Multimedia Tour of the Solar System: one star, eight planets, and more. Diarkibkan daripada yang asal pada 23 August 2000. Dicapai pada 9 March 2010.
    218. ↑ Monroe, James; Wicander, Reed; Hazlett, Richard (2007). Physical Geology: Exploring the Earth. Thomson Brooks/Cole. m/s. 263–265. ISBN 978-0-495-01148-4.
    219. ↑ Henshaw, John M. (2014). An Equation for Every Occasion: Fifty-Two Formulas and Why They Matter. Johns Hopkins University Press. m/s. 117–118. ISBN 978-1-4214-1491-1.
    220. ↑ Burchfield, Joe D. (1990). Lord Kelvin and the Age of the Earth. University of Chicago Press. m/s. 13–18. ISBN 978-0-226-08043-7.

    Pautan luar

    Kategori:Recana dengan pengenalan WorldCat-VIAFKategori:Rencana dengan pengenalan multiple Kategori:Bumi#%20 Kategori:Objek astronomi dikenali sejak kepurbaan Kategori:Alam sekitar semula jadi global Kategori:Alam semula jadi Kategori:Planet dalam Sistem Suria Kategori:Sistem Suria Kategori:Planet bumian
    Kategori:Alam sekitar semula jadi global Kategori:Alam semula jadi Kategori:Bumi Kategori:CS1 errors: PMID Kategori:CS1 errors: param-access Kategori:CS1 errors: unsupported parameter Kategori:Halaman dengan kategori kawalan kewibawaan berpaut merah Kategori:Laman menggunakan sambungan JsonConfig Kategori:Laman menggunakan templat Lang-xx Kategori:Objek astronomi dikenali sejak kepurbaan Kategori:Pautan wayback templat webarchive Kategori:Planet bumian Kategori:Planet dalam Sistem Suria Kategori:Recana dengan pengenalan WorldCat-VIAF Kategori:Rencana dengan parameter tarikh tidak sah dalam templat Kategori:Rencana dengan pengenalan BNE Kategori:Rencana dengan pengenalan BNF Kategori:Rencana dengan pengenalan EMU Kategori:Rencana dengan pengenalan FAST Kategori:Rencana dengan pengenalan GND Kategori:Rencana dengan pengenalan J9U Kategori:Rencana dengan pengenalan LCCN Kategori:Rencana dengan pengenalan LNB Kategori:Rencana dengan pengenalan NARA Kategori:Rencana dengan pengenalan NDL Kategori:Rencana dengan pengenalan NKC Kategori:Rencana dengan pengenalan NLK yang rosak Kategori:Rencana dengan pengenalan TDVİA Kategori:Rencana dengan pengenalan VIAF Kategori:Rencana dengan pengenalan multiple Kategori:Rencana dengan templat hatnote yang menyasarkan halaman yang tidak wujud Kategori:Rencana yang mengandungi teks bahasa Melayu (bahasa makro) yang dipetik secara eksplisit Kategori:Rencana yang mengandungi teks bahasa Sanskrit Kategori:Semua rencana yang mengandungi kenyataan yang mungkin lapuk Kategori:Semua rencana yang mengandungi kenyataan yang mungkin lapuk dari September 2021 Kategori:Sistem Suria Kategori:Sumber CS1 bahasa Inggeris (en) Kategori:Sumber CS1 bahasa Jerman (de)